Η ΜΕΤΑ-ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΚΑΜΠΗ

 

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Η ΜΕΤΑ-ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΚΑΜΠΗ

Μοντερνισμός -  O. Ρεβώ ντ’ Αλλόν

Σκλάβος – Αφαίρεση

 

Ι

Το   Σεμινάριο   Αισθητικής 1986-88-9 στη Σορβόνη, υπό τη διεύθυνση του Ο. Ρεβώ ντ’ Αλλόν, εισέφερε καθοριστικά στην γνώση του  μοντερνισμού και επιχειρηματολόγησε για την εισφορά του στον ΧΧ^ο αι., ως αυτόνομου ιστορικού κινήματος, ως μοναδικού κινήματος ιδεών, μορφών, κοινωνικής κριτικής και πρακτικής σε στενή σύνδεση με το κοινωνικό κίνημα (J. Habermas).

 

II

Έτσι έγινε κατορθωτή η  συγκρότηση ενός αισθητικού μοντέλου – με βάση πάντα το μοντερνισμό – για την προσέγγιση του δύσκολου, όσο και δύσβατου έργου του Σκλάβου, γλύπτη της πρωτοπορείας και πρωτεργάτη του μοντερνισμού, και ιδίως της Αφαίρεσης.

 

 

ΙΙΙ

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΣΚΛΑΒΟΥ:

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΚΛΑΒΟΥ. Η ΤΟΤΕ ΕΠΟΧΗ

Μετακριτική θεώρηση

Ελληνική Ανήμορφη ομάδα:

Σκλάβος, Σαραφιανός, Κοντόπουλος, Σπυρόπουλος, Καλλιγιάννης, Τούγιας, Ρετζεπόπουλος, Γαΐτης (πρώτη περίοδός), κ.α.

Η ευαισθησία του σχεδίου ως έκφραση και αποτύπωση της βαθύτατης  ευαισθησίας του ίδιου του καλλιτέχνη, και συγχρόνως της μόνιμης μελαγχολίας, ακόμη και της βαθύτατης απαισιοδοξίας του, της καθορισμένης άρνησής του.

- Η ανάγκη κριτικής ανασύνθεσης, ανασυγκρότησης του μοντέλου εργασίας και σκέψης του Σκλάβου, της όλης σύντομης, αλλά πολύ πλούσιας πορείας του.

Η σημαντική, η σημασιολογία των τίτλων και των μορφών των γλυπτών του Σκλάβου.  Η ερμηνευτική τους, και ακόμη καλύτερα η απελευθερωτική αρνητική του Σκλάβου συνολικά

Καλέμι - Καμινέτο – τηλεγλυπτική: τρία διαφορετικά μοντέλα εργασίας, τρεις  διαφορετικές μορφές κοινωνικής εργασίας – Κοινωνική εργασία και κοινωνική διαίρεση της εργασίας – καλλιτεχνικές μορφές – Αισθητικές στον Σκλάβο.

 

 

IV

Αντιστοίχιση των μεγάλων έργων του Σκλάβου με τα ιστορικά γεγονότα: Ομολογία αισθητικών μορφών και ιστορίας – κοινωνίας.

Το υποσυνείδητο του Σκλάβου και η διανοητική – θεωρησιακή συνείδηση του μετατρέπει σε έργα τέχνης τα ιστορικο-κοινωνικά γεγονότα και φαινόμενα – άλλοτε με τρόπο θετικό και άλλοτε αρνητικό, ως προϊόν μιας βαθειάς και κριτικής συνειδητοποίησης του Σκλάβου.

 

V

 

-Καλλιτέχνες – Γλύπτες του ξύλου:  Μπρανκούζι, Ζαντκίν.   

- Σκλάβος: Εργασία του ξύλου και  με το καμινέτο στο μάρμαρο κ.α.

Ο Σκλάβος έχει κάνει και μερικά ξύλινα γλυπτά, ανάγλυφα κ.α. πολύ ωραία, αλλά δεν συνέχισε αυτή την πολύ δύσκολη και απαιτητική πρακτική, καθόσον το ξύλο δεν επιτρέπει το παραμικρό λάθος, απαιτεί και προϋποθέτει μια σχετική ηρεμία, έναν αυτοέλεγχο διαρκώς. Αλλά ο Σκλάβος βιαζόταν, σαν να θέλει κάτι να πει πολύ γρήγορα: «Βιάσου. Ο χρόνος τρέχει». Και έτσι τον έχασε το ξύλο, η λεπτότητα της επεξεργασίας και η ακρίβεια σχεδιασμού-μορφοποίησης του ξύλου… Όμως και έτσι ο Σκλάβος ήταν ένα μοναδικό ιστορικό-γενετικό μορφικό και αισθητικό φαινόμενο. Σε  κάθε περίπτωση είναι άλλη η χρονικότητα, ο χρονικός ρυθμός δημιουργίας με ξύλο και άλλη με μάρμαρο ή μέταλλο (χυτήριο). Η ταχύτητα διαμόρφωσης της θεώρησης του κόσμου του Σκλάβου σε συνεχές γίγνεσθαι από ότι φαίνεται συνέπιπτε με την ταχύτητα δημιουργίας με μάρμαρο και μέταλλο, καθόσον, από ότι φαίνεται, ο Σκλάβος έβλεπε να χάνει το έδαφος κάτω από τα πόδια του με μεγάλη μάλιστα ταχύτητα, παρά τις κινητοποιήσεις και τις ριζοσπαστικοποιήσεις της εποχής. Η όλη μορφολογική σύλληψη και με την αντίστοιχη επιδεξιότητα, συμπύκνωση και έκφραση πολύ προθύστερων ιστορικογενετικών και αισθητικών διαδικασιών σε λίγα χρόνια θα φαινόταν ξεπερασμένη. Νοιώθοντας αυτό το τέλος ο Σκλάβος να έρχεται αναπόδραστα, δεν είχε άλλη λύση από την ταχύτερη δυνατή πραγματοποίηση του έργου του όπως το είχε συλλάβει.

Μαρξ: Αναντιστοιχία βάσης – εποικοδομήματος: 1956-57 à Αρχίζει  και εδραιώνεται ο καπιταλισμός της οργάνωσης, ο οποίος δεν αφήνει περιθώρια σε πειράματα και πρωτοπόρες αναζητήσεις τύπου Σκλάβου. ΄Η τις ενσωματώνει ή τις διαλύει άμεσα ή έμμεσα.

Συγχρόνως ο Ζερβός προσπαθούσε εναγώνεια για να αναλύσει και να δείξει την ανάγκη ξεπεράσματος του δυτικού ορθολογισμού που παγιωνόταν όλο και περισσότερο καταστρέφοντας ή αλλοτριώνοντας έτσι κατά δημιουργικό και αυτόνομο  στοιχείο της τέχνης και της σκέψης.

Από την άλλη, βοηθά την όλη προσπάθεια κατανόησης του έργου του Σκλάβου ο πίνακας μερικών μοντέρνων και αφηρημένων γλυπτών, που η όλη απόπειρά τους, η μοντερνιστή και αφηρημένη αισθητοκαλλιτεχνική πρακτική τους προσιδιάζει με αυτές του Σκλάβου.

- Μοντιλιάνι                    Προσέγγιση, θεωρητικοποίηση ,

- Μπρανκούζι                  ανάλυση στο επίπεδο θεώρησης

- Ζαντκίν                          του κόσμου,

- Τζιακομέττι                   ανεξάρτητα των υλικών και

- Σκλάβος                         των τεχνικών.

-Η γνωστική – γνωσιακή- σημασιολογική – Σημαντική – σημειολογική διάσταση του έργου του Σκλάβου.

-Το παράδειγμα ή τα μοντέλα γνώσης του Σκλάβου.

Κινητό (Χάμπερμας) ή το Αδέσποτο (Πλάτωνας) της σκέψης του Σκλάβου.

 

VΙ

Προσπάθεια ορθολογικής ερμηνείας του έργου του Σκλάβου, συνθέτοντας ετερόκλητα, αντιφατικά, αποσπασματικά κ.α. στοιχεία.

Ορθολογική θεώρηση, ακόμη και αν η όλη  απόπειρα (démarche) του Σκλάβου μπορεί να ήταν ανορθόλογη, ή φαινομενικά τουλάχιστον ανορθόλογη. Αναζήτηση της βαθύτερης ορθολογικότητας του είναι, της σκέψης και της τέχνης του.

Μπορούμε να θεωρητικοποιήσουμε συνειδητά μόνον ορθολογικά, δηλαδή θετικά τουλάχιστον από τους γνωστικούς: πρώτους ερμηνευτικούς φιλοσόφους και εδώ.

Η Αισθητική είναι δομή ορθολογική ή δεν υπάρχει αισθητική.

 

 

VΙΙ

Σκλάβος: Είναι – μη είναι

Ολιστική – ολική θεώρηση συνολικά όλου του έργου, της ιστορίας του, αλλά ακόμη και του κάθε έργου του.

Ολική: Ιστορική, κοινωνική, μορφική – μορφολογική, αισθητική, συγχρόνως (συγχρονική μέθοδος). Διαφορετικά, ως έργο – ολότητα από τη φύση του, δεν έχει νόημα η όποια άλλη μέθοδος, η οποία εκ των πραγμάτων θα του αλλοιώνει το νόημα, το περιεχόμενο.

Ο ίδιος ο Σκλάβος εξάλλου, ιδίως από το 1959 και εντεύθεν είχε φθάσει σε μια ολικής μορφής δημιουργία. Στην ολότητα και στην καθολικότητα της σύλληψης της τέχνης του, της Αφηρημένης πλέον τέχνης του. Άρα και η Αφαίρεση του Σκλάβου ή κατά τον Σκλάβο είναι ολικής σύλληψης – συγκρότησης. (Βλ. και τα διάφορα κεφ. για την Αφαίρεση από την Thèse και μετά).

Το Αισθητικό μοντέλο του Α΄ κεφ. της Thèse για το μεθοδολογικό μοντέλο προσέγγισης της Αφηρημένης τέχνης και γλυπτικής μόνο εν μέρει το έχουμε εφαρμόσει στην διερεύνηση του έργου Σκλάβου και της μοντέρνας γλυπτικής γενικότερα:  Μπρανκούζι (σε σημειώσεις, μαθήματα),  Τζιακομέττι (κείμενο, μαθήματα, σημειώσεις κ.α.)

Υπόρρητα βέβαια ως ένα σημαντικό βαθμό το έχουμε εφαρμόσει ως ένα βαθμό. Μένει όμως πολύ δουλειά για να συμπληρωθεί και να εφαρμοστεί για μια συστηματική αισθητική θεωρητικοποίηση της Μοντέρνας και ιδίως της Αφηρημένης γλυπτικής.

Σε κάθε περίπτωση στα κείμενα μας για τον Σκλάβο και τον Τζιακομέττι  ρητά και υπόρρητα το ολικό αυτό διαλεκτικό μοντέλο υπάρχει και αποδίδει καινοτόμα, αυτόνομα, ακόμη και ανατρεπτικά: αντιπαραδοσιακά συμπεράσματα.

Αναδεικνύει επίσης και κυρίως τη βαθύτερη, την ειδικότερη δομή της δημιουργίας και του είναι διαλεκτικά, την επεξηγεί (expliciter), την ερμηνεύει, την βγάζει στην επιφάνεια, σπάζοντας τα διαδοχικά στρώματα της αλλοτρίωσης και της πραγμοποίησης, άλλοτε άμεσα, άλλοτε αντεστραμμένα, καθόσον διαμεσολαβούν η αλλοτρίωση και η ιδεολογία που πρέπει να ξεπεραστούν διαλεκτικά, δηλαδή ν’ανασκευαστούν (Βλ.  το κείμενο: «Η αφαίρεση, το κοινωνικό, η ιδεολογία» από τη Thèse.

Επιπλέον η μεθοδολογία αυτή αναδεικνύει την πολυδιάστατη συγκρότηση του έργου του Σκλάβου, της δομής του, της πολυπλοκότητάς του, της πολυπλοκότητας της όλης démarche του (Σκλάβου).

 

VIII

Σκλάβος και το έργο του: Προς μια αισθητική ερμηνεία χωρίς όρια, χωρίς τέλος, για να παραφράσουμε τον Τζιακομέττι.

1959 à Πέρασε στην ΑΦΑΙΡΕΣΗ

1960 à Τηλεγλυπτική, Γεωμετρική και Οργανική αφαίρεση

-  Σκλάβος: Μεταφυσική ιδιοσυγκρασία.

Πιο προχωρημένη έρευνα:

Το τρίγωνο στην ΥΣΤΑΤΗ ΕΝΟΡΑΣΗ είναι με τη γωνία της κορυφής (;) προς τα κάτω.

Ίσως εκφράζει ή υποδηλώνει  εσωτερικευμένη, βέβαιη απαισιοδοξία, ίσως και απόγνωση. Η προλέγουσα  συνείδησή του (Μπλοχ) προδίκαζε την έλευση μιας πολύ αρνητικής εξέλιξης, του γενικευμένου αδιεξόδου σε όλα τα επίπεδα, ατομικό και γενικότερα κοινωνικό. Η διαλεκτική ατόμου (Σκλάβου) – κοινωνίας, μέσω του έργου του Σκλάβου και στο έργο του, διαμεσολαβημένη από την οξεία συνείδησή του.

- Η φίλη που δεν έμενε

Η γωνία της κορυφής του ακροτελεύτιου τριγώνου είναι προ τα πάνω, ενώ η αμέσως πιο κάτω σύνθεση είναι ανάμεικτη.

- Η Αρχή μιας εποχής

Το τρίγωνο προ τα πάνω – το όλο έργο οριζόντιο με δεύτερη γωνία δεξιά όπως βλέπουμε το έργο  προ τα πάνω, αλλά  με μακρύτερη την άλλη άκρη. Αβεβαιότητα και μικρός οπτιμισμός. Αμφιταλάντευση.

 

-                  Δελφικό φως:

Υπάρχει μια σχετική ισορροπία, αλλά η αιχμή της τριγωνοειδούς πυραμίδας είναι προ τα κάτω.

Όταν το τρίγωνο είναι προς τα πάνω: Αισιοδοξία.

Προς τα κάτω:  Απαισιοδοξία

Κατά τον   ίδιο τον Σκλάβο: «Τρίγωνο = σχήμα ακίνδυνο».

Το τρίγωνο που παραμένει τρίγωνο, μόνο του, δεν μετασχηματίζεται σε άλλο σχήμα, ούτε μπαίνει σε άλλο και ιδίως στο τετράγωνο». Το τρίγωνο πλέον είναι (γίνεται;) αυτόνομο σε όλες τις παραλλαγές, εκδοχές, συνδυασμούς του και ιδίως το οξύ είτε όρθιο με τη μύτη προς τα πάνω είτε ανάποδα με τη μύτη προς τα κάτω. Η διαλεκτική τη αισιοδοξίας και της απαισιοδοξίας.

Συνήθως τα βέλη γίνονται τρίγωνα, πάντα κατά τον Σκλάβο, ως αποτέλεσμα πολυσχιδών μοριακών, υπόρρητων, υποσυνείδητων ίσως ακόμη, πλην όμως πάντοτε κοινωνικών μεταλλαγών. Από το σημείο αυτό και μετά η μεταλλαγή αυτή αποκτά νόημα (sens), σηματοδότηση (signification). Αλλάζει μάλιστα και ποιότητα, αναβαθμίζεται στην κύρια κατάσταση του είναι, σε διαρκώς γίγνεσθαι πλέον. Η έρευνα βέβαια πάντα ξεκινά από τα βέλη, δηλαδή τις κοινωνικές γενικότερα μικροδομές.

 

ΙΧ

Ο διαρκής μετασχηματισμός των σχημάτων  και των συνδυασμών τους, με αιχμή και επίκεντρο το τρίγωνο (και ιδίως το οξύ) αντιστοιχεί στη διαρκή μεταβολή των κοινωνικών συνθηκών ως μια σημειωτική τους, ως μια πολύπλοκη κίνηση στο συμβολικό – νοηματικό επίπεδο (Αφαίρεση). Ως μια αναλυτική, κριτική, του πραγματικού, του αλλοτριωμένου πραγματικού.

 

 

Χ

Αισθητική της Μοντέρνας και αφηρημένης γλυπτικής + Σκλάβος à Αισθητική (Αισθητική της μοντέρνας τέχνης).

ΣΚΛΑΒΟΣ : ΚΑΛΕΜΙ

ΤΖΙΑΚΟΜΕΤΤΙ: ΣΧΕΔΙΟ

Το ίδιο αναλυτική – υπαρξιακή αισθητική διαδικασία.

Σκλάβος – Τζιακομέτι

Μελαγχολία – απαισιοδοξία – μοναξιά

Απογοήτευση, απέραντη, αξεπέραστη απογοήτευση μετά την Απελευθέρωση μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1970-80.

Ανήμορφη τέχνη

Μελαγχολία και ευγένεια.

Ευγένεια και μελαγχολία

Μελαγχολία ως αποτέλεσμα των ανεκπλήρωτων υψηλών, απελευθερωτικών ιδεών - ανθρωπιστικών ιδεωδών.

 

XI

 

Σκλάβος: Δελφικό φως, Ύστατη ενόραση, Η φίλη που δεν έμενε, τελευταίο ημιτελές έργο.

Γκρ. Μαρκόπουλος: ΤΕΜΕΝΟΣ

Σαραφιανός: Όρος

Σκαλκώτας: Έργο άπαικτο ακόμη

Χρήστου: Το ίδιο

Σοστακόβιτς: Έργο του 1956 στην Αμερική που ξεπερνά τις νόρμες

6 Καλλιτέχνες που έκαναν έργα που ξεπέρασαν το μοντερνισμό, ή τουλάχιστον κάποια όρια προς το άρρητο, το άλεγκτο (Α. Παγουλάτος), το ανοικτό, το πέραν από νόρμες.

 

XΙΙ
Ερμηνευτικά προβλήματα

-                  Πέραν από το μονομορφισμό à προς την πολυμορφία

-                  Προς τη δημιουργία νέων  τεχνών ή νέων μορφών τέχνης

-                  Προς κάποιες μορφές διακαλλιτεχνικότητας, ή και υπερκαλλιτεχνικότητας. Αντισυμβατική θεώρηση – Ξεπέρασμα κάποιων ορίων ακόμη και πολύ προχωρημένων. Προς το ξεπέρασμα της τέχνης. Προς τη μη τέχνη; Αυτό το νέο είδος δημιουργίας είναι τέχνη; Περιβάλλοντα, κατασκευές, περφόρμανς, …

-                   

ΤΕΧΝΗ : ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΤΗΤΑ – ΔΙΑΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΤΗΤΑ

Μοντέλα

Κριτικά (ανοιχτά) θεωρητικά μοντέλα

Κριτικά (ανοιχτά) μοντέλα καλλιτεχνικής πρακτικής, και καλύτερα διακαλλιτεχνικής.

Κριτικά (δια)πολιτισμικά μοντέλα

Διεπιστημονική θεώρηση έρευνα - Διακαλλιτεχνική πρακτική.  Με επίκεντρο την πρωτοπορεία, τον Σκλάβο ειδικότερα.

 

ΧΙΙΙ

 

Σκλάβος: Το νόημα της αφαίρεσης, της αφηρημένης καλλιτεχνικής πράξης ή της αφηρημένης καλλιτεχνικής πρακτικής του, όπως θα έλεγε και ο Λεφέβρ, η οποία είναι και κοινωνική πρακτική. Οπότε το μέγα  ζήτημα που προκύπτει  είναι πως θα ξεπεραστούν τα όρια μεταξύ της αφηρημένης (με βάση τα προτάγματα της αισθητικής αφαίρεσης) από την κοινωνική, με στόχο την απελευθέρωση (ή τουλάχιστον την αναζήτησή της) και των δύο. Μέχρι σήμερα, ιστορικά εξετάζοντας το θέμα μόνο ο Μάλεβιτς το κατόρθωσε όσο ήταν στην πόλη Βιτέμπσκ.

 

ΧΙV

 

ΣΚΛΑΒΟΣ  - Β.Φ.: Μετακριτική αυτοβιογραφική αισθητική   

Β.Φ.: Επιπλοποιός, ξυλουργός, καλουπατζής. Η πολυσχιδής μαστορική γνώση και τέχνη μου έχει δημιουργήσει μια οξυμένη τεχνική - μαστορική διαίσθηση.

Σκλάβος: Γλύπτης μαρμάρου, μετάλλου, γρανίτη.

Η αντινομία αυτή μπορεί να  προσεγγιστεί ενδεχομένως και υπερβληθεί στο επίπεδο της θεώρησης του κόσμου και στο επίπεδο των μορφών, καθόσον υπάρχει μια κοινή βάση σε επίπεδο μορφοποιήσεων αλλά και πρόσληψης-ερμηνείας των μορφών.

Γλυπτική και ξυλουργική τέχνη: μαστορικές τέχνες και οι δύο, η Γλυπτική είναι και «καλή τέχνη», ανώτερου επιπέδου σύλληψης και ελεύθερης δημιουργίας τέχνη, και μάλιστα με πολύ περισσότερους βαθμούς ελευθερίας, ενώ η τέχνη του επιπλοποιού δημιουργεί προσχεδιασμένες (φιγουρίνια), πάντοτε ωραίες μορφές με ελάχιστη έως καθόλου αυτονομία.

Β.Φ. και Μπρανκούζι –Ζάντκιν: Εσωτερικευμένη σχέση με αναφορά το ξύλο, την επεξεργασία σου κ.τ.λ.

Με τους δύο μεγάλους αυτούς γλύπτες της πρωτοπορείας και του μοντερνισμού υπάρχει μεγαλύτερη ταύτιση, με βάση τη μαστορική καρδιά μου, καθόσον κατέχω άριστα την τέχνη του επιπλοποιού και του ξυλουργού. Έτσι υπάρχει μεγαλύτερο κοινό πεδίο. Όμως πάντα είναι άλλο πράγμα η μαστορική τέχνη και άλλο η πρωτοπόρα γλυπτική του ξύλου, η οποία στηρίζεται στην παραδοσιακή ξυλουργική τέχνη και ως ένα βαθμό την επιπλοποιΐα  (:καλύτερα στην προχωρημένη επεξεργασία ξύλου των επιπλοποιών) και την αναβαθμίζει σε μοντέρνα γλυπτική του ξύλου ή τη μεταφέρει και την εφαρμόζει στο μάρμαρο κ.α.

Σε κάθε  περίπτωση η εκπαίδευση του Μπρανκούζι και του Ζάντκιν σε σχολές ξυλουργικής στη Ρουμανία (στο χωριό των ξυλουργών-ξυλοκόπων) και στην Αγγλία (σχολή καραβοξυλουργών) αντίστοιχα έπαιξαν καθοριστικό ρόλο για τη διαμόρφωσή τους,  υπό την επίδραση στη συνέχεια ιδίως στο Παρίσι της πρωτοπορίας, σε μοντέρνους και αφηρημένους γλύπτες, ως αναβάθμιση - ξεπέρασμα της παραδοσιακής ξυλουργικής τέχνης που γνώριζαν, κρατώντας βέβαια πάντα, αν όχι όλες τις αρχές και τις μεθόδους της, τουλάχιστον τον πυρήνα της και παραμορφώνοντας πρωτοπόρα κάποιες άλλες, και έτσι οδηγούμενοι στο ξεπέρασμα της παραδοσιακής τέχνης προς την αφηρημένη γλυπτική.

Δηλαδή υπάρχει διατήρηση, ανάπτυξη, εμβάθυνση της παραδοσιακής εργασίας του ξύλου – του ξυλουργού, και συνάμα ξεπέρασμά της προς νέες μορφές εργασίας – μορφικού ξεπεράσματος: Αφηρημένη γλυπτική. Aufheben-Aufhebung.

Παρόλα αυτά η επικοινωνία μου στο επίπεδο της μαστορικής γενικότερα τέχνης με τον Σκλάβο, μου επιτρέπει να  μπω βαθύτερα στην σκέψη του, να την καταλάβω, να την ερμηνεύσω, όχι απόλυτα πάντοτε, αλλά σε κάποιο  ικανοποιητικό ίσως βαθμό.

Έτσι μπορώ να αποπειραθώ και μια λιγότερο ή περισσότερο ορθολογική ερμηνεία (ή εξήγηση) του έργου του.

Ολικά ορθολογική εξήγηση δεν θα δοθεί ποτέ, ούτε κανένας θα κατανοήσει το έργο του Σκλάβου απόλυτα ορθολογικά ή μόνο ορθολογικά, καθόσον πάντοτε Αφηρημένο. Η ορθολογική αισθητική εξήγηση, που θα εδράζεται στη γνώση των τεχνικών διαδικασιών, των υλικών κ.α. είναι αναγκαία, αλλά όχι αρκετή, και ούτε μπορεί να υπάρξει πλήρης. Μόνο η μετάθεση του θέματος σε επίπεδο θεώρησης του κόσμου και ιδεολογίας θα μπορέσει να δώσει μια συνεκτική, πάντα κατά το μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, ορθολογική εξήγηση – ερμηνεία, όπως έχουμε κάνει ήδη μέχρι τώρα. Αλλά αυτή η προσπάθεια δεν περιορίζεται στην πρώτη ανάγνωση του  έργου του Σκλάβου που κάναμε, στη Thèse, καθόσον υπάρχουν και αρκετές άλλες. Η προσπάθεια φθασίματος στην ολότητα της θεώρησης του κόσμου του Σκλάβου, καθόσον πολύπλευρη, πολυεπίπεδη, σύνθεση, είναι και αυτή εκ των πραγμάτων το ίδιο σύνθετη, και ουσιαστικά συνιστά μια σύνθεση σε μια ενιαία πάντοτε κατά το δυνατό, αναγνώσεων της (θεώρησης), και γενικότερα του Σκλάβου, ως διαρκώς σκεπτόμενης και δρώσας οντότητας, και βέβαια του έργου του σε διαρκές γίγνεσθαι μέχρι τον αδόκητο θάνατό του.

Η προσπάθεια αυτή διαρκών αναγνώσεων, συνθέσεων και ανασυνθέσεων φθάνει ακόμη να γίνει και σισύφεια. Ανοίγεις το ένα θέμα, προκύπτει το άλλο. Οπότε πάλι από την αρχή κ.ο.κ. Έτσι μιλούμε πλέον για μια κατάσταση του πνεύματος, που πλέον εργάζεται ενδογενώς και μάλιστα ασταμάτητα μέχρι να μπορέσει να κάνει explicite τις περισσότερες δυνατές πτυχές του έργου του Σκλάβου, πάντοτε με στόχο τη σύλληψη της ολότητάς του:  να φθάσουμε δηλαδή μέχρι στην εμμενή σύλληψη και κατανόησή του, εκ των πραγμάτων, δύσκολου, αφηρημένου έργου του. Και γενικότερα τίθεται το θέμα των ορίων της συστηματικής ορθολογικής προσέγγισης  του αφηρημένου έργου γενικά και του Σκλάβου ειδικότερα. Όμως άλλη λύση δεν υπάρχει, επιστημονικά μιλώντας. Για αυτό τελικά είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε παρέα με τον Σίσυφο…