ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΟΥ ΣΚΛΑΒΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ

 

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΟΥ ΣΚΛΑΒΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ

 

      Οι Επαναστάσεις της Αν. Γερμανίας, Ουγγαρίας, Πολωνίας κ.τ.λ., του Μπέρκλεϋ κ.α. στη δεκαετία του 1950-60.

Το αντι-αυταρχικό στη συνέχεια  κίνημα και το κίνημα ενάντια στον καταναλωτισμό, το δυτικό τρόπο ζωής κ.τ.λ.

Ο θετικός, ανατρεπτικός ιδεολογικός χαρακτήρας του τότε κινήματος που βγήκε από την Αντίσταση.

 

 

ΣΛΑΒΟΣ: ΔΙΑΡΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

 

Λείπει ο δάσκαλος Γκολντμάν για να αποπειραθεί μια συνεκτική και ορθολογική θεωρητικοποίηση, ν’ αποπειραθεί μια διαλεκτική συσχέτιση και ερμηνεία μεταξύ των σημαντικών δομών του έργου του Σκλάβου και των συγκεκριμένων μορφοποιήσεών του και των τότε ιστορικοκοινωνικών δομών σε πραγμοποιητική μετεξέλιξη, όπως έλεγε ο Αντόρνο.

Παρά τη διάχυτη κυρίαρχη αλλοτρίωση του ανερχόμενου τότε καταναλωτιστικού  νεοκαπιταλισμού, υπήρχε χώρος ακόμη για μια αυτόνομη και ριζικά  αντιαλλοτριωτική πρωτοπόρα αισθητοκαλλιτεχνική πρακτική, στο περιθώριο του συστήματος, και δομικά ενάντιά του. Για την αναζήτηση της ανθρώπινης απελευθέρωσης μέσα από την έντονη, την παρατεταμένη, την ριζική και καινοτόμα μοντέρνα μορφογένεση και καλλιτεχνική δημιουργία, που προσπαθούσε να ξεπεράσει τα όρια του συστήματος, από τον μεγάλο γλύπτη της διεθνούς πρωτοπορίας Σκλάβο.

Τα διάφορα απελευθερωτικά κινήματα της εποχής του, οι ιστορικές εξεγέρσεις στις πρώην ανατολικές χώρες, επηρεάζουν τους μοντέρνους καλλιτέχνες της εποχής και αργότερα φαίνεται και η φοιτητική εξέγερση που άρχισε από το Μπέρκλευ επηρεάζουν τον Σκλάβο καθοριστικά, τον συγκλονίζουν, αλλά δεν αρκούν. Ο Σκλάβος πάλλεται από το κίνημα, από τα απελευθερωτικά προτάγματά του, από το ιδεώδες της απελευθέρωσης¹, όπως το έχουμε αποκαλέσει και αλλού, αλλά δεν περιορίζεται σε αυτό. Δεν  του αρκεί.

Μπορεί αυτό το ιδεώδες να του δίνει κουράγιο, ελπίδα ότι ένας κόσμος καλύτερος είναι δυνατός, όπως έλεγαν τότε οι αγωνιστές και οι στρατευμένοι διανοούμενοι, αλλά ο Σκλάβος τοποθετούνταν, ως συνειδητοποιημένο σε υπέρτατο βαθμό είναι πέραν από το ιδεολογικό πλαίσιο του τότε κινήματος, καθόσον δεν του ήταν αρκετό.

Δεν το ικανοποιούσε. Η όλη αισθητοκαλλιτεχνική πρακτική και απόπειρά του πατούσε μόνο με το ένα πόδι στο κοινωνικό ανατρεπτικό της εποχής του. Το άλλο ήταν ευρύτερα ιστορικοκοινωνικό-γενετικό με την έννοια του Γκολντμάν², αλλά αναζητούσε το δράμα του ν’ανοίξει ένα μονοπάτι πέραν από το όποιο πραγματικό, αντιφατικό, αντινομικό, επαναστατικό κ.α.

Αναζητούσε δηλαδή να δημιουργήσει ένα νέο πνεύμα απελευθερωμένο από κάθε εξωτερικό καταναγκασμό, από το ολικά ήδη από τότε πραγμοποιημένο πραγματικό, που σπαρταρούσε να απελευθερωθεί, αλλά όχι συστηματικά και καθορισμένα³. Ο Σκλάβος βιώνοντας αυτή την αξεπέραστη αντίθεση, ακόμη και αντινομία, αναζητούσε μορφοποιήσεις πέραν από το όποιο πραγματικό, ακόμη και αυτό που στην εποχή  του πάλευε για την απελευθέρωση. Η απελευθέρωση αυτή δεν του αρκούσε ή δεν την πολυπίστευε. Ως άλλος Διογένης απόμακρος από τον υπάρχοντα ξεπεσμένο κόσμο, όπως έλεγε ο νεαρός Λούκατς⁴, ο Σκλάβος παρατηρούσε τα γύρω του τεκταινόμενα, τα βίωνε έντονα, αλλά αντινομικά. Δεν συζητούμε για κοσμικότητες. Εξάλλου με τους μόνους που συζητούσε σοβαρά, ήταν ο Ζαντκίν και ο Ζερβός. Εσωτερίκευε τις εντάσεις και τις ταλαντώσεις  (vibrations), όπως έλεγε και ο Καντίνσκυ⁵, τον οποίο αναγνώριζε και σεβόταν ως το μεγαλύτερο ίσως καλλιτέχνη της μοντέρνας και ιδίως της αφηρημένης τέχνης, και στη συνέχεια τις εξωτερίκευε μέσω των συγκεκριμένων μορφοποιήσεών του. Από την άποψη αυτή έχουν ιδιαίτερη σημασία τα ψιλά έργα του, έργα σημαδιακά της έντονης και ευαίσθητης ψυχικά ανάτασής του, την αναζήτηση του δυνατού ξεπεράσματος. Μορφικά, μορφολογικά στο σταυροδρόμι πολλών μοντέρνων ρευμάτων και τάσεων: Κυβισμού, κονστρουκτιβισμού, σουμπρεματισμού, της μοντέρνας αφηρημένης γλυπτικής του Μπρανκούζι, ιδίως των ψηλών έργων του, μέσα στο γενικότερο ρεύμα της Ανήμορφης τέχνης που κυριαρχούσε τότε στη Σχολή του Παρισιού με τις κρίσεις και τα αδιέξοδα της, που όμως σήμανε, επέφερε οριστικά⁶ το τέλος του συστήματος, του όποιου μορφικού-μορφολογικού και αισθητικού συστήματος, ο Σκλάβος, χωρίς να ενδίδει στα αδιέξοδά τους, προσπαθεί να χαράξει το δικό του απελευθερωτικό και μορφικά-αισθητικά αυτόνομο δρόμο του. Βιώνει τραγικά τα αδιέξοδα του καπιταλισμού και του συστήματος γενικότερα, της Ανήμορφης τέχνης ως πρωτοπόρας έκφρασης που παλεύει απέναντι στο σύστημα, αλλά έχοντας ουσιαστικά αποδεχθεί την ήττα, για να μην πούμε τη συντριβή, προσπαθεί μοναχικά να διαμορφώσει έναν άλλο δρόμο. Αποκούμπι του το καλέμι, το διαρκές πελέκημα του μαρμάρου του των άλλων πετρών κ.τ.λ., πάντοτε μέσα στο πλαίσιο του διαλεκτικού ασκητικού αισθητικού ιδεώδους του, για να παραφράσουμε τον Αντόρνο⁷.

Έτσι διαμορφώνει νέες συλλήψεις, ανοίγει νέους δρόμους στο αισθητικό επιστητό, για να χρησιμοποιήσουμε ένα νεολογισμό, συγκροτεί σιγά-σιγά μια νέα μεθοδολογία πρωτοπόρας πάντοτε γλυπτικής εργασίας, που ακόμη και από τα θραύσματα του πεντελικού μαρμάρου του Δελφικού φωτός διαμορφώνει έναν άλλο συνεκτικό και ειρηνευμένο, όπως θα έλεγε και ο Αντόρνο⁸ για να τον παραφράσουμε, αλλά απελευθερωμένο κόσμο.

Η απελευθέρωση μέσω της απελευθέρωσης των μορφών, είναι η κύρια διάσταση του είναι και του έργου του. Και ο πνευματισμός που επιζητά εναγώνια αυτόν τον σκοπό εξυπηρετεί.

Ο Σκλάβος δεν είναι ούτε κανένας νάϊφ πνευματιστής, ούτε το ίδιο νάϊφ θρησκευόμενος. Απέναντι στην ολοκληρωμένη αλλοτρίωση της πραγμοποίησης της εποχής του παρατάσσει το ιστορικό πνεύμα των πρωτοποριών και της ανθρωπότητας γενικότερα, με κύρια αναφορά τον αισθητισμό της αρχαίας Ελλάδας, χωρίς  να αναζητά την αναβίωση του όποιου κλασικισμού, ούτε εγκλωβίστηκε ποτέ  σε τέτοιες λογικές, που είχαν αρχίσει να εμφανίζονται τότε στο Παρίσι, ως προϊόν βαθειάς και ολικής ιδεολογικής κρίσης και προϊούσας αποσύνθεσης. Το πνεύμα του Σκλάβου, το πνευματικό στοιχείο της θεώρησης του κόσμου και του έργου του είναι το ιστορικό πνεύμα που μάχεται ν’απελευθερωθεί από τα κάθε εποχή υπαρκτά εμπόδια για την επίτευξη της απελευθέρωσης και της χειραφέτησης του ανθρώπου. Είναι ένας ζωντανός πνευματικός ανθρωπισμός δι-ιστορικού χαρακτήρα και διάστασης, που ξεπερνά κατά πολύ τα αδιέξοδα της σύγχρονής του αλλοτριωμένης και πραγμοποιημένης ανθρώπινης συνθήκης. Ο Σκλάβος δεν ενδίδει στην ακραία αποσπατοποίηση των σύγχρονων του πρωτοπορειών, έκφραση και συγκεκριμενοποίηση βαθειών, και ίσως αξεπέραστων εύκολα διαλεκτικών-αποσυνθετικών ιδεολογικών και αισθητο-πολιτισμικών διαδικασιών, αλλά δεν δημιουργεί και το όποιο σύστημα, ούτε επιδιώκει κάτι τέτοιο, καθόσον γνωρίζει ότι το σύστημα, κάθε σύστημα, και ιδίως το ανατολικό (ο υπαρκτός τότε «σοσιαλισμός»),  σημαίνει καταπίεση και εξαντραποδισμός του ανθρώπου.

Αντίθετα ο Σκλάβος αναζητά επίμονα, εναγώνια την ολική απελευθέρωση από το όποιο σύστημα.

Επιχειρεί διάφορες μορφοποιήσεις και πειραματισμούς με θαυμαστά μορφικά-μορφολογικά αφηρημένα έργα, αλλά ποτέ δεν προσκολλάται ούτε αρκείται σε αυτά. Σαν άλλος  σωκρατικός συνεχίζει να διερωτάται ακατάπαυστα για την σύγχρονη αισθητική, και μέσω αυτής διερωτάται συγχρόνως για την τύχη του σύγχρονου ανθρώπου, για τη βαθύτερη ουσία του ανθρώπινου γίγνεσθαι, επιδιώκοντας πάντοτε το πως το αλλοτριωμένο είναι θα γίνει απελευθερωμένο γίγνεσθαι και δια μέσω της πρωτοπόρας τέχνης και της αντίστοιχης συνειδητοποίησης, που μόνο αυτή μπορεί να δημιουργήσει. Ο Σκλάβος δηλαδή είναι ο αισθητικός της ανατροπής, ο πρωτοπόρος γλύπτης της συνειδητής απελευθερωτικής αισθητοκαλλιτεχνικής και κοινωνικής πράξης. Ο αισθητικός της απελευθέρωσης, όπως θα έλεγε και ο Μαρκούζε⁹, πλην όμως  ανεύρετης ουσιαστικά μέσα στις κοινωνίες της ύστερου και υπεραλλοτριωμένου  καπιταλισμού, με έντονο μάλιστα το παθολογικό ψυχοπνευματικό κλίμα του Παρισιού, που είχε αρχίσει να ρέπει προς την παρακμή, τη νεώτερη ντεκαντάνς ήδη από τότε, και αυτό παρά το σημαντικό γαλλικό εργατικό κίνημα της εποχής και το έντονα αμφισβητησιακό κλίμα  που άρχισε να εμφανίζεται και να διαδίδεται παγκόσμια. Η σκλαβική ελευθερία ή απελευθέρωση ήταν πολύ πιο ουσιαστική, βαθειά, πραγματικά ανθρώπινη και κοινωνική, ανεύρετη, όπως υπήρχε στα πιο παλιά επαναστατικά κοινωνικά και αισθητικά κινήματα.

Ο νεοκαπιταλισμός είχε αρχίσει να διαβρώνει και πάντα, να γεννά και να διαδίδει τις ψευδο-απελευθερωτικές υποσχέσεις του. Έτσι, περιόριζε ασφυκτικά και το περιθώριο που είχε μέχρι τότε η προχωρημένη πρωτοπορία διεθνώς: Αντ. Ράινχαρντ, Μπ. Νιούμαν, Φρ. Κλάϊν, Τζιακομέττι,  Σκλάβος, κ.α.

Και μέσα σε αυτές τις συνθήκες γενικότερης κρίσης και παρακμής, η ολική επανάσταση, στην οποία προσέβλεπε πάντοτε, σταθερά, ο Σκλάβος, δεν ερχόνταν, ενώ ήλθε  ξαφνικά ο αδόκητος θάνατός του…

 

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΣΚΛΑΒΟΥ : Η ΟΛΙΚΗ ΚΑΘΟΡΙΣΜΕΝΗ ΑΡΝΗΣΗ ΤΟΥ

 

-Μορφή κειμένου: κεφάλαια και κεφαλαιάκια σε παράταξη

-Το δύσκολο κεφάλαιο «Η αφαίρεση, το κοινωνικό, η ιδεολογία» της διατριβής, που υπερβαίνει ως δομή και ως προβληματική τα καθιερωμένα, φθάνει να ανοίγει νέα πιο δύσκολα θέματα, μεθοδολογικά, ερμηνευτικά, εννοιολογικά για την κατανόηση του έργου του Σκλάβου. Του παραδείγματος (με την  υπαρξιακή και την επιστημολογική μεθοδολογική με την   χαμπερμασιανή έννοια) Σκλάβος. Που ανοίγει το θέμα μιας νέας κοινωνικής θεωρίας, επικεντρωμένης στην αφαίρεση, το κοινωνικό, την ιδεολογία στις νέες και σύγχρονες συνθήκες, με  πολύπλοκους διαλεκτικούς όρους.

- Από το σχετικά απλό σχήμα της θεωρίας της σχετικής αυτονομίας (Γκράμσι- Αλτουσέρ- Πουλαντζάς) στη θεωρία της σύγχρονης πολύπλοκης μετασχηματισματικής διαλεκτικής.

- Άνθρωπος-υποκείμενο- κοινωνία

- Αφαίρεση- επανάσταση

-Σκλάβος: οργανικής σύλληψης  καλλιτέχνης της επανάστασης

-Επανάσταση και όχι εξέγερση

- Σκλάβος 1956-68 à Ύστατη ολική επανάσταση: έντονες κοινωνικοπολιτικές και ιδεολογικές αναζητήσεις και κατακτήσεις γενικά. Ήταν μια δεκαετία διεθνώς ριζοσπαστικοποίησης και κινητοποίησης, αμφισβήτησης της άρνησης της καθεστηκυίας τάξης, με απόληξη  το Μάη του ‘68 και τα κινήματα που επακολούθησαν. Ο Σκλάβος κατά μια έννοια εκφράζει αυτή τη συνεχή  ριζοσπαστικοποίηση που προανήγγειλε τραγικά την εξέγερση του Μαΐου του 68.

- Σκλάβος: Προς μια νέα διαρκή ερμηνευτική υπό την οπτική της κριτικής (κοινωνικής) θεωρίας

-Γκράμσι: Ανάγκη ξεπεράσματος του κοινωνιολογισμού και του οικονομισμού. Η σημασία του αυτόνομου πλέον πολιτισμικού εποικοδομήματος στο μονοπωλιακό καπιταλισμό, της πρωτοπορίας, του μοντερνισμού, της αναγκαίας οργανικότητας της τέχνης και της κουλτούρας, της ιδεολογικής και πολιτισμικής ηγεμονίας των εξαρτημένων τάξεων και της τέχνης της πρωτοπορίας.

- Η διαλεκτική του Σκλάβου και των κινημάτων της εποχής του, των δεκαετιών μετά το 1945, των αντάρτικων, του κεφαλονίτικου ριζοσπαστισμού.

Εσωτερίκευση των προταγμάτων των κοινωνικών κινημάτων.  Εξωτερίκευση μέσα από τα έργα, εσωτερική-εξωτερική διαλεκτική.

-Σκλάβος 1957-8: Επανάσταση - Αφετηρία(;): Πλήρως αποδεσμευμένη και απελευθερωμένη, δηλαδή χειραφετημένη από την παράδοση,  αλλά και από όλη την ιστορία της μοντέρνας γλυπτικής και της γλυπτικής γενικότερα. Προς τα που;

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.            Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, κεφ. «Το ιδεώδες της επανάστασης και η μοντέρνα τέχνη», σσ. 289-296.

2.            Βλ. L. Goldmann, Structures mentales et création culturelle, Médiations.

3.            Βλ. Β. Φιοραβάντες, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός.

4.            Βλ. Γκ. Λούκατς, Η ψυχή και οι μορφές, Θεμέλιο.

5.            Βλ. Β. Καντίνσκυ, Για το πνευματικό στην τέχνη, Νεφέλη.

6.            Αν και δεν υπάρχει μέχρι σήμερα κάποια λιγότερο ή περισσότερο συστηματική αισθητική προσέγγιση της Ανήμορφης τέχνης (Art informel), βλ. Th. Adorno, Quasi una fantasia, Gallimard, μσ. Idées και E. Κοκόρης, «Από την αρχέγονη μουσική γλώσσα στον οικισμό της τονικότητας», Προς τη Νέα ανθρωπολογία, συλλ. Επ. Επ. Β. Φιοραβάντες, σσ. 83-90.

7,8.  Βλ. Th. Adorno, Théorie esthétique, Klincksieck.

9.   Βλ. Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης, Η αισθητική διάσταση,

      Παπαζήσης.