ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟ ΞΕΠΕΡΑΣΜΑ

  Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ 

ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟ ΞΕΠΕΡΑΣΜΑ

Μεταπαγκοσμιοποίηση: Μερικά σύγχρονα προβλήματα της μεταφιλοσοφίας

 

Η ιδεολογία του τέλους των ιδεολογιών, της φιλοσοφίας κ.α. προετοίμασε το έδαφος για την ιδεολογική και πολιτική επίθεση του νεοφιλελευθερισμού και του ταξη-φιλελευθερισμού, ιδίως στην Ευρώπη.

Η ανάγκη ερμηνείας του κόσμου ως προυπόθεση για την αλλαγή του. Η ερμηνεία αυτή συνιστά και την απαρχή της σύγχρονης κριτικής και μετακριτικής θεώρησης, της μεταφιλοσοφίας.

 Από μετακριτικής, ακόμη και μεταφιλοσοφικής άποψης η διακειμενικότητα μας ενδιαφέρει στο βαθμό και έχει ιστορική διάσταση. Και αυτό γιατί η χρονικότητα είναι αξεπέραστη, η θεμελιώδης παράμετρος που διαφοροποιεί τις θεωρήσεις του κόσμου, που τις μοντερνοποιεί. Μοντερνοποίηση που αποτυπώνεται και στα κείμενα. Η πρωτοπορία, προσπαθώντας να δημιουργήσει συνθέσεις, ν’ αποφύγει τις μονόπλευρες, τις πτωχές ακόμη και τις μονοδιάστατες αντιλήψεις ή συλλήψεις ένα από τα μέσα που χρησιμοποίησε ήταν η σύνθεση των γλωσσών, η διασύνδεσή (joction) τους με στόχο τη σύλληψη μιας όσο το δυνατόν ευρύτερης, με καθολικές πάντοτε προθέσεις, γλώσσας. Δεν την απασχόλησε η διακειμενικότητα καθαυτή, όπως διατεινόταν ο μεταμοντερνισμός, ούτε ποτέ θεώρησε ότι η γλώσσα καθαυτή έχει νόημα. Η διακειμενικότητα μάλιστα πολύ συχνά συνδεόταν με τη δια-υποκειμενικότητα με συνειδητό τρόπο, όπως εισηγείται με έμφαση η Σχολή της Φρανκφούρτης από την δράση της (1930- 35), με στόχο το ξεπέρασμα της αλλοτριωτικής μόνο διάστασης, που ήταν εγγενής στο μονοπωλιακό καπιταλισμό, που διαμορφωνόταν από τότε και στον σύμφυτό του αυταρχισμό. Σε πιο προχωρημένες μάλιστα μορφές η πρωτοπόρα διακειμενικότητα συνδέθηκε, ταυτίστηκε με τη διακαλλιτεχνικότητα, προσπαθώντας να δημιουργήσει πάντοτε συνθετότερες και πλουσιότερες μορφές καλλιτεχνικής γλώσσας, ακόμη και συστηματοποιώντας την κριτική της (αλλοτριωτικής) γλώσσας και προσπαθώντας να ξεπεράσει τις νόρμες της, που ήταν ουσιαστικά οι νόρμες του συστήματος, της λογικής του κ.α. Από την άποψη αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία ο πρωτοπόρος και ο μοντέρνος αισθητικός πλουραλισμός στον οποίο έφθασε, και στα νεώτερα χρόνια η προσπάθεια ξεπεράσματος της γλώσσας, σπασίματος της γλώσσας, σπασίματος της νόρμας της από τους Σιτουασιονιστές, χωρίς βέβαια η όλη προσπάθεια να περιορίζεται σε αυτούς. Λείπει όμως και μια συστηματική προσέγγιση των προσπαθειών της πρωτοπορίας, ιστορικής και νεώτερης για το ξεπέρασμα της γλώσσας μέσα από τη διακειμενικότητα, τη διεπιστημονικότητα, τη διακαλλιτεχνικότητα κ.α., μέχρι που φθάνουμε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, όπου τίθεται με έμφαση το θέμα της πολυμορφίας, της πολυτισμικότητας και της διαπολιτισμικότητας, της νέας και εναλλακτικής τέχνης και κουλτούρας, που επιβάλλεται να δημιουργηθεί, ώστε ν’ απαντήσει στην ολική κρίση του συστήματος, στη γενικευμένη κρίση της γλώσσας που απορρέει από αυτήν και  που είναι πλέον διάχυτη. Η πρωτοπορία πάντοτε εργαζόταν για την σύλληψη και δημιουργία συνθετότερων και πολυπλοκότερων μορφών, μορφών με διαρκώς περισσότερες σημασίες ή ακριβέστερα σημασιοδοτήσεις, με στόχο το ξεπέρασμα των απλών ή γραμμικών σχέσεων και της φαινομενικής αιτιότητας του συστήματος. Η κρίση της παγκοσμιοποίησης σήμερα δημιουργεί νέες προκλήσεις στη σκέψη και στην τέχνη, ανοίγει νέους δρόμους μέσα από την ανάπτυξη συνειδητών, δηλαδή πρωτοπόρων μορφών με σύγχρονους όρους, παρεμβατικών ακόμη και στρατευμένων μορφών. Η δομική έτσι αβεβαιότητα του συστήματος μπορεί να ξεπεραστεί μέσα από τη δομική ανασυγκρότηση του σε επίπεδο καλλιτεχνικών μορφών, μέσα στη γενικευμένη τάση του της αναπόφευκτης και συγχρόνως της ιστορικά επιβαλλόμενης δομικής ανασυγκρότησής του από την κοινωνική πράξη.

Δηλαδή υπάρχει (αλλά και έχει αναπτυχθεί) μια ενδογενής αυτοτροφοδοτούμενη διαλεκτική μεταξύ της διακειμενικότητας, της διεπιστημονικότητας και της διακαλλιτεχνικότητας προς το συνεχώς άλλο, το νέο προς τη νέα και πρωτοπόρα γλώσσα, προς το ξεπέρασμα των νορμών, κατεστημένων, παραδοσιακών, των απονευρωμένων κ.α., προς τον πρωτοπόρο πολύμορφο και πολιτισμικό αυτοπροσδιορισμό, προς τη σύλληψη νέων και κριτικών ορθολογικοτήτων. Έτσι με βάση τις αναγκαίες επανεπιστροφές (rétroactions) στο παρελθόν, σε παλαιότερες ιστορικές μορφές, με βάση ακόμη την ανταπάντηση (réactivité) στις διαρκείς αλλαγές της σύγχρονης πολύπλοκης και αντινομικής όσο ποτέ στο παρελθόν παγκοσμιοποίησης, είναι δυνατή η σύλληψη μιας νέας διαλεκτικής και συνθετικής μεθοδολογίας έρευνας, για να αποπειραθούμε έναν ιστορικό αναπροσανατολισμό της κατεύθυνσής της, εισάγοντας υποχρεωτικά τη διάσταση του χρόνου και της ιστορικότητας της σκέψης, με στόχο την γενικευμένη ανασυγκρότηση του μοντέλου, μια μεγάλη, μια ιστορική νέα σύνθεση.

 

Σήμερα ζούμε την κατάρρευση της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή του ανώτατου σταδίου ανάπτυξης του συστήματος. Αυτή η κατάρρευση οδηγεί προς το τέλος του συστήματος, και ίσως κάθε συστήματος και του σύστοιχου του συστημισμού. Η ιστορία σε κάθε περίπτωση θα δείξει την κατεύθυνση, θα γράψει το αποτέλεσμα, που το θέλουμε θετικό για τον άνθρωπο. Αυτό που προέχει μέσα στις σύγχρονες άκρως αντινομικές συνθήκες είναι η συνειδητή πράξη προς την κατεύθυνση του ξεπεράσματος, του ιστορικού ξεπεράσματος. Προς ποια όμως νέα κατάσταση; Προς μια νέα παγκοσμιοποίηση, προς την αποπαγκοσμιοποίηση χωρίς ριζική αλλαγή των κοινωνικών δομών, ενός εναλλακτικού σχεδίου, χωρίς την πλήρη, τη δομική ανασυγκρότηση του συστήματος  είναι μάταιος κόπος, η απώλεια μιας νέας ιστορικής ευκαιρίας. Με άλλα λόγια, μέσα στις σύγχρονες αβέβαιες και γενικότερα  κριτικές συνθήκες επιβάλλεται περισσότερο από ποτέ άλλοτε η ανάγκη για αυτόπροσδιορισμό του υποκειμένου, του ιστορικά συνειδητοποιημένου υποκειμένου.

 

Το σύστημα ωθεί (όπως έχουμε αναλύσει και στο Θεωρία πολιτισμού¹) προς το αντισύστημα, το παράγει εμμενώς. Όμως αυτή η τάση δεν αρκεί για την ανατροπή του, καθόσον σε επίπεδο ιδεολογίας έχει διαμορφώσει και εμποτίσει το ανθρώπινο μυαλό με μια πρωτόγνωρης μορφής ολοκληρωτική ιδεολογία, τον ασφαλειοκρατικό και συνάμα φετιχιστικό συστημισμό. Μόνο αν ο συνειδητοποιημένος άνθρωπος, το κοινωνικό υποκείμενο συνολικά σπάσει τους ιδεολογικούς φραγμούς, τα ιδεολογικά όρια και τους ιδεολογικούς καταναγκασμούς που δημιουργεί ρητά ή υπόρρητα ο συστημισμός με τις σύμφυτες αλληλοεξαρτήσεις, δεσμεύσεις, ανασφάλειες του, ξεπεράσει το συστημικό συλλογικό υποσυνείδητο, όπως θα έλεγε σήμερα ο Γιούνγκ, θα γίνει κατορθωτή η ανατροπή, το ξεπέρασμα του συστήματος γενικά, της παγκοσμιοποίησης με τις μάσκες, τις πλάνες και τους φετιχισμούς² της ειδικότερα.

 

Μέσα σε αυτές τις ιστορικές συνθήκες ο νέος ανθρωπισμός προκρίνοντας συνειδητά την αυτενέργεια ως απάντηση στις ισοπεδωτικές αλλοτρίωση και πραγμοποίηση, την απορία ως μια μορφή συνειδητής αντίστασης στις εγγενείς εκφυλιστικές τάσεις της σκέψης προς την εργαλειοποίηση και την κρίση του Λόγου, την κριτική ως αντίποδα στον ενσωματοσιακό και φοβικό συστημισμό, την πράξη ως μέσο διαφυγής από την εμμενή τάση προς την απολίθωση της σκέψης και της συνείδησης των ανθρώπων, την αποσπασματικότητα ως μεθοδική απάντηση στο συστημισμό χωρίς καμία βάση, και που προκαλεί, μέσα στην υποβλητικά απλοϊκή αυταρχική υπόστασή του, δέος, διαμορφώνει τις προϋποθέσεις τουλάχιστον μεθοδολογικά-επιστημολογικά για τη συνολική ανατροπή, για το ιστορικό ξεπέρασμα μέσα από την επίτευξη μιας νέας σύνθεσης θεμελιωδώς αντιμονοδιάστατης, αντιγραμμικής, αντι-αιτιοκρατικής και αντι-νορματιστικής. Η νέα σκέψη, η νέα σύνθεση, αν σύνθεση υπάρξει, θα είναι δομικά  ανοιχτή, αυτοτροφοδοτημένη, αυτο-θεσμιζόμενη, ανοίγοντας έτσι συνέχεια το πεδίο προς το άλλο, το καινοτόμο, το δημιουργικό, το μοντέρνο, το αυτόνομο. Με βάση την αρχή της αντιστρεψιμότητας (renversibilté) και της αναδραστικότητας (réactivité) η νέα σκέψη θα ξεπερνά συνεχώς τον εαυτό της και η κοινωνία τον στατικό αυτοπροσδιορισμό της προς συνεχώς νέες κοινωνικές μορφές, με βάση τις αρχές του ανθρωπισμού, της αλληλεγγύης, της συμπαράστασης, της συμμετοχής, της ισότητας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της κοινωνικής εννοείται δικαιοσύνης. Έτσι οδηγούμαστε προς μια νέα διαλεκτική-συνθετική λογική και κοινωνική πράξη, μια νέα διαλεκτική της ανάλυσης και της σύνθεσης: την κατάσταση ανάλυση- σύνθεση, προς μια πολύπλοκη και σφαιρική διαρκώς διαλεκτική προς το άλλο, ως βάση, ως κύριο χαρακτηριστικό της απελευθερωμένης και χειραφετημένης κοινωνίας.

Με αυτά τα δεδομένα έχουν ενδιαφέρον πρωταρχικά οι σύγχρονες εκφάνσεις του γίγνεσθαι, ακόμη και αν είναι επώδυνες, δεδομένου ότι αναμφίβολα εμπεριέχουν ή ίσως και να προαγγέλουν νέες θετικότητες: το πρόταγμα της χειραφέτησης και απελευθέρωσης από το δομικά αλλοτριωτικό ινστρουμενταλισμό, τον χρηματοοικονομισμό, τον καταναλωτισμό, ως προϊόν συνειδητής άρνησης, μιας νέας αρνητικής κοινωνικής διαλεκτικής εν τω γίγνεσθαί της. Υπό αυτήν την οπτική επιβάλλεται η ολική αναδιάρθρωση του συστήματος, πλήρης επαναπροσδιορισμός των ανθρώπινων αναγκών, που μέσα στο σύγχρονο ξεπεσμένο σύστημα είναι πρωταρχικά υλιστικές, ωφελιμιστικές, οπερασιοναλιστικές, όπως και η αλλοτριωμένη απόλυτα σκέψη του σύγχρονου ανθρώπου. Η προώθηση με συνειδητό τρόπο πνευματικών, πολιτισμικών, δημιουργικών αναγκών του ανθρώπου, καθίσταται η απόλυτη προτεραιότητα από τώρα, καθόσον θα στοχεύσει στην καρδιά του υπάρχοντος ξεπεσμένου και αλλοτριωμένου συστήματος και θα ακυρώσει έστω και εν μέρει την ανεξέλεγκτη μέχρι τώρα  δυνατότητα αναπαραγωγής του. Και ως γνωστόν, σύμφωνα με τον Μαρξ, η μη δυνατότητα απρόσκοπτης αναπαραγωγής του συστήματος, οδηγεί στην κατάρρευσή του, δημιουργώντας έτσι τουλάχιστον καλύτερους όρους για την ανατροπή του. Το θέμα είναι μεγίστης σημασίας, ξεφεύγει κατά πολύ από τα επιφαινόμενα της κρίσης, οδηγεί κατευθείαν στην καρδιά της ίδιας της ύπαρξης του συστήματος, της απρόσκοπτης ή μη συνέχισης της κυριαρχίας και της ηγεμονίας του. Και ακριβώς η αξία της διαλεκτικής φιλοσοφίας συνίσταται στο φωτισμό της μέγιστης αυτής αδυναμίας του συστήματος, η οποία αποκρύβεται από τα λαμπερά φώτα μιας χωρίς ραγίσματα ακόμη κυριαρχίας και ηγεμονίας του. Όμως το τέλος πλησιάζει. Το βάθεμα της παγκόσμιας κρίσης και ο θεμελιακός συστημικός της χαρακτήρας ανοίγει τον δρόμο, στην ανάπτυξη και καλλιέργεια των άυλων των πνευματικών αγαθών, της charité, της τέχνης και της κουλτούρας γενικότερα. Ανοίγει το δρόμο προς νέες μεταμορφώσεις, νέους μετασχηματισμούς, κοινωνικούς ιδεολογικούς, διανοητικούς χωρίς σταματημό. Και η αποδέσμευση αυτή από το καπιταλισμό, το θεσμισμό, το συστημισμό του ανθρώπου σήμερα ανοίγει μια ρωγμή στο κυρίαρχο σύστημα προς το άλλο, το ανθρώπινο, το εναλλακτικό, το δημιουργικό, το γνήσιο, το αυθεντικό: προς τον αυτο- προσδιορισμό του ανθρώπου, με έμφαση στην τέχνη, την κουλτούρα, την αισθητική, την παιδεία, την καλλιέργεια, τον πολιτισμό γενικότερα.

Και εδώ ανακύπτει ένα μέγιστο πρόβλημα: η ανθρωπότητα μπαίνει στην περίοδο της πραγματοποίησης της φιλοσοφίας; Ο άνθρωπος θα μετατραπεί πραγματικά σε κοινωνικό ον, ξεπερνώντας τον απόλυτα αλλοτριωτικό ατομικισμό του; Για τον Μαρξ μόνο να τεθούν εκ νέου με ριζοσπαστικό τρόπο, με τους όρους του ιστορικά αναγκαίου και επιβαλλόμενου ξεπεράσματος,  αυτά τα μέγιστα θέματα συνιστούν μια εξίσου μέγιστη κατάκτηση. Στόχος πάντοτε θα πρέπει να παραμείνει για τη συνειδητή ανθρωπότητα η επική αυτή προσπάθεια. Κατά τον Λεφέβρ, έχοντας ήδη αρχίσει το ξεπέρασμα, έχουμε μπει στη νέα μακρά περίοδο της μεταφιλοσοφίας, και συγχρόνως της απελευθερωτικής κοινωνικής πράξης.

  ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 1.     Εκδ. Ψηφίδα, τ. ΙΙ.

2.     Για το εξαιρετικά σημαντικό, αν και  δυστυχώς ξεχασμένο θέμα του φετιχισμού του καπιταλισμού γενικά, βλ. το ιστορικό έργο του H. Lefebvre, Fétichisme …, Syllepse. Στη συνέχεια της μελέτης αυτού του έργου θα είναι πολύ εύκολη η κατανόηση της νεότερης και ειδικότερης μορφής του φετιχισμού που έχει δημιουργήσει και που συνεχίζει να δημιουργεί η παγκοσμιοποίηση, η πιο προχωρημένη μορφή καπιταλισμού που έχει υπάρξει.