METAΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ – ΚΡΙΤΙΚΗ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

METAΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ – ΚΡΙΤΙΚΗ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

 

Η απίθανη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού επιτρέπουν να σκεφθούμε για τις μορφές της ελευθερίας που πρέπει να δημιουργηθούν από τώρα, αλλά και στο σοσιαλισμό. Προς το παρών όμως υπάρχει μια σοβαρή αντίφαση, αυτή που υπάρχει μεταξύ της ακραίας ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού και η απόλυτη κυριαρχία δεσποτικών και ανελεύθερων μορφών, αλλά και η τάση επιστροφής σε άκρως απορρυθμισμένα μοντέλα. Η αντίφαση αυτή έχει ίσως αρχίσει να λύνεται με τη διάδοση της απείθιας και της άρνησης σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα και γενικότερα σε όλο τον κόσμο. Όμως η ακραία αντίθεση (ή ακόμη η αντίφαση) μεταξύ της όλο και ελαχιστοποιημένης κοινωνικά αναγκαίας εργασίας, λόγω της συνεχούς οικονομικής και τεχνικής-τεχνολογικής προόδου, και η συνεχώς αυξανόμενη υπεραξία ή καλύτερα το ποσοστό υπεραξίας που καρπούνται οι επικυρίαρχοι - και δεν είναι μόνο οι παραδοσιακοί καπιταλιστές -, λόγω της κρίσης και της γενικευμένης αβεβαιότητας που έχει προκαλέσει, ωθεί  πλέον στην συνειδητοποίηση ευρύτερα του ακραίου κερδοσκοπικού χαρακτήρα του συστήματος. Από το σημείο αυτό αρχίζει η τάση προς την αμφισβήτηση του συστήματος και την απείθια, τάση που θα προσλάβει αναπόφευκτα γενικευμένο χαρακτήρα. Πηγαίνουμε προς τη γενικευμένη εξέγερση σε αρκετές χώρες. Ήδη η Αμερική ζει σήμερα μια τέτοια κατάσταση για πρώτη φορά στην ιστορία.

Μέσα από αυτή τη διαδικασία, η οποία είναι μόνο στην αρχή, και οπωσδήποτε πρωτόγνωρη ως προς τις μορφές που έχει πάρει και που θα πάρει στην συνέχεια, όπως κάθε εξέγερση ή επανάσταση που έχει γίνει ή θα γίνει στην ιστορία, δεδομένου ότι πάντοτε μια νέα τέτοια κατάσταση καθορίζεται πρωταρχικά από τις επικρατούσες κάθε φορά κοινωνικοοικονομικές ή ιστορικές συνθήκες, έχει αρχίσει να συνειδητοποιείται (και θα συνειδητοποιηθεί ακόμη καλύτερα προσεχώς), ότι είναι δυνατή η δημιουργία μιας κοινωνίας ελευθερίας, σύμφωνα με τη μαρξιανή σύλληψη σε παγκόσμιο επίπεδο.

Οι ποσοτικές αλλαγές που είχαν γίνει μέσω της γενικευμένης απορρύθμισης επέφεραν  άθελά τους μια ποιοτική αλλαγή, την αρχή δημιουργίας μιας νέας κατάστασης: Επέφεραν ένα “ρήγμα” (Μαρκούζε) στο σύστημα. Οπότε το πρόβλημα είναι πως θα αρχίσει η δημιουργία ενός νέου συστήματος από τώρα, από τα κάτω, αλλά και από τα πάνω: ολικά . Η ποιοτική αλλαγή πάντως άρχισε. Η ιστορία ξαναμπήκε σε κίνηση...

Η αποπαγκοσμιοποίηση και η κρίση της παγκοσμιοποίησης, αντί να απελευθερώνουν τις ορμές, τα ένστικτα κ.α., σύμφωνα με την θεωρία του Μαρκούζε  για τον ύστερο καπιταλισμό, ο οποίος βέβαια στη δεκαετία του ΄60 ήταν στην φάση της ανάπτυξής του, αν και εκδηλώσεις κρίσης υπήρξαν από το 1966 (εξέγερση του Μπέρκλεϋ,  το ΄68, που έγινε η εξέγερση του Μάη, στη Γερμανία και στην Ιταλία λίγο αργότερα), προκαλεί όλο και μεγαλύτερη καταπίεση, γενικευμένη εξαθλίωση, ψυχολογικά αδιέξοδα, πιέσεις, άγχη, κοινωνικά δράματα κ.α. Είμαστε μπροστά στη κατάσταση γενικευμένης εξαθλίωσης, όχι μόνο του προλεταριάτου, όπως στις κρίσεις του 19ου αι.,  αλλά ολόκληρων λαών. Αποτέλεσμα αυτής της απόλυτα αρνητικής κατάστασης όπως διαγράφεται θα είναι η ορμητική έκρηξη. Η ψυχολογία και η ψυχοσύνθεση του ανθρώπου είχε αλλοτριωθεί βαθύτατα από τη συνεχή ανάπτυξη, την υπερκατανάλωση, την περιττοκατανάλωση και την αποχαύνωση που προκαλούσε το σύστημα. Τώρα όμως σταματά απότομα αυτή η εξάρτηση. Παύει να λειτουργεί η φενάκη του εύκολου, του γρήγορου πλουτισμού, ο φετιχισμός της καλοπέρασης και του ποσοτικού.

  Είναι πλέον βέβαιο ότι βαδίζουμε σε βαθύτερες ανατροπές. Μερικές, από ότι φαίνεται, ήδη άρχισαν. Η ασφάλεια και η υποτιθέμενη ή η φαινομενική σταθερότητα του συστήματος έχει τεθεί πλέον σε ριζική αμφισβήτηση, μαζικά, παγκόσμια. Η μαζική περιθωριοποίηση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού και η απότομη μείωση των οικονομικών δυνατοτήτων τους για πρώτη φορά από το 1945 και εδώ – τουλάχιστον σε τέτοια κλίμακα και έκταση – θέτουν την κοινωνία σε άλλη τροχιά, σε τροχιά αμφισβήτησης και άρνησης. Η ανατροπή του μοντέλου κυριαρχίας ή καλύτερα κυριάρχησης (με φρανκφουρτιανούς όρους), ενώ είναι σε εξέλιξη η διαδικασία μετατροπής του σε ληστρικότερο, πολώνει τις αντιθέσεις και  δημιουργεί τις προϋποθέσεις ολικής αμφισβήτησής του για πρώτη φορά ίσως στην ιστορία. Το σύστημα ψάχνει μια νέα ισορροπία προς το συμφέρον του, αλλά είναι πολύ αμφίβολο αν θα τη βρει, δεδομένου ότι αναβίωναν και θα αναβιώσουν ακόμη περισσότερο οι εργατικές και οι κινηματικές γενικότερα αντιστάσεις, οι τάσεις άρνησης, εξέγερσης, επανάστασης.

Με την κρίση της παγκοσμιοποίησης και της αποπαγκοσμιοποίησης πιέζονται πλέον έντονα, αρνητικά  τα “ένστικτα της ζωής” (Μαρκούζε), έτσι ώστε ο σύγχρονος άνθρωπος ωθείται στην συνειδητοποίηση, κατανοεί την ανάγκη για απελευθέρωση, για την κατάργηση σε κοινωνική κλίμακα της αδικίας και της εξαθλίωσης, την οποία πλέον παράγει στρατηγικά το σύστημα, ώστε να δημιουργήσει έναν αποδοτικότερο για αυτό καταμερισμό της εργασίας. Ο νέος αυτός πιο ακραίος κοινωνικός καταμερισμός θα είναι ο πυρήνας του νέου καπιταλισμού σε παγκόσμιο επίπεδο, της νέας παγκοσμιοποίησης. Ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός  προσβλέπει στο να κινεζοποιηθεί πλέον συστηματικά, δομικά, μεταθέτοντας την χρηματοοικονομία που ήταν η κυρίαρχη του μορφή στην περίοδο της απορρύθμισης των 20-30- τελευταίων χρόνων. Το κεφάλαιο πλέον επιστρέφει στην άμεση μορφή εκμετάλλευσης, χωρίς να αφήνει ούτε το ελάχιστο περιθώριο στην εργασία. Η ζωή θα μετατραπεί σε μια οικονομικο-παραγωγική απόλυτη κόλαση, θα περιοριστεί σε μια ζωή μέσα στη φάμπρικα (την  όλο και περισσότερο αυτοματοποιημένη), χωρίς ωράρια, δικαιώματα, ασφάλειες, περιθάλψεις, παιδεία, και όλες τις άλλες «πολυτέλειες» που ήταν προϊόν της υποχώρησης του συστήματος στο κίνημα, ιδίως από το 1945 και εδώ κατά το πρότυπο του New Deal.

Η κρίση όμως της παγκοσμιοποίησης και η αποπαγκοσμιοποίηση που άρχισε πλέον ανεξέλεγκτα έχουν κι άλλες παραμέτρους, κρυφές ή φανερές, που όμως είναι πολύ δύσκολο  όμως να ελεγχθούν, από άτι φαίνεται. Θέτουν έτσι σε αμφισβήτηση τις όποιες απελευθερωτικές δυνατότητες της νέας αισθαντικότητας και της νέας αισθητικής που υπήρχαν έστω και στο περιθώριο του καπιταλισμού. Το σύγχρονο σύστημα το οποίο έχει περιέλθει σε βαθιά κρίση καταπιέζει τα ένστικτα της ζωής και τείνει ακόμη να τα εξοντώσει, δεδομένου ότι το μόνο που το απασχολεί  είναι οι παραδομένοι με οποιοδήποτε τρόπο σε αυτό πρώην έτσι άνθρωποι. Δηλαδή το σύστημα μέσω της άγριας τέως εξοντωτικής καταπίεσης των ανθρώπινων ενστίκτων, τείνει ν' απανθρωποποιήσει ως προς τη βαθύτερη υπόστασή του τον ίδιο τον άνθρωπο, καταργώντας έτσι το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και το ένστικτο της ηδονής, της ζωής. Η συνειδητοποίηση ακριβώς αυτής της απειλητικής στρατηγικής από το παγκοσμιοποιημένο σύστημα για τον άνθρωπο, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια πλήρη ολοκληρωτική κοινωνική αμφισβήτηση, με αφετηρία την κρίση του πραγματικού, τη δομική πλέον κρίση του συστήματος, την ένταση της αντινομικής υπόστασής του, αλλά συγχρόνως και λόγω του περιορισμού της κοινωνικής βάσης του, της αποδυνάμωσής του. Έτσι ανοίγονται οι προοπτικές για τη δημιουργία ενός πραγματικού κινήματος της κοινωνίας, όπως ήθελε και ο Μαρξ, μόνο που αυτή την φορά δεν θα έχει τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του κινήματος που γνωρίσαμε μέχρι τώρα, ακόμη και του κινήματος  του Μάη του ΄68. Αντίθετα θα είναι βαθύτατα, πρωταρχικά με σύγχρονο τρόπο, κοινωνικό. Και ήδη έχει γίνει αυτή η ιστορική καμπή. Το σύγχρονο κοινωνικό κίνημα που αναβίωσε και επεκτείνεται είναι βέβαιο ότι θα προσπαθήσει να λύσει με ριζικό τρόπο αυτή τη φορά τα πραγματικά προβλήματα της κοινωνίας, της πραγματικής κοινωνίας, διαλύοντας όλες τις φούσκες, και κατά πρώτο λόγο αυτή της χρηματοοικονομίας. Έτσι θα κινηθεί προς την ανατροπή, την άρνηση, την  χειραφέτηση, την απελευθέρωση με κοινωνικούς όρους. Η ίδια εξάλλου η υπέρμετρη ανάπτυξη  των παραγωγικών δυνάμεων του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού υπέσκαψε άθελά της τις βάσεις του. Πλησιάζει έτσι η ώρα για τη μεγάλη ανατροπή, τη μεγάλη καμπή, τη μεγάλη και ριζική αλλαγή της κοινωνίας ολόκληρης και σε όλες της τις εκφράσεις, εκφάνσεις και μορφές: Σε επίπεδο βάσης, όπως λέγαμε κάποτε, αλλά συγχρόνως και σε επίπεδο εποικοδομήματος.

Προς αυτή την κατεύθυνση εξάλλου εργάστηκαν συνειδητά οι ριζοσπαστικές πρωτοπορείες του 20ου αι.,κοινωνικές και καλλιτεχνικές. Συγχρόνως διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για την αισθητική απελευθέρωση με κοινωνικούς όρους, όπως επεδίωκε και το κίνημα ΛΕΦ στην επαναστατική Ρωσσία του 1915-21. Και αντίστροφα, συνειδητοποιείται η ανάγκη κοινωνικής απελευθέρωσης ως προϋπόθεση της αισθητικής απελευθέρωσης. Οι αισθητικές τάσεις με κοινωνικό περιεχόμενο για σύλληψη και διαμόρφωση της ελεύθερης κοινωνίας. Έτσι η αισθητική διάσταση γίνεται και κοινωνική. Η πίεση των ορμών που προκαλεί το σύστημα στην περίοδο της βαθιάς κρίσης που μπήκε εδώ και 4-5 χρόνια, χωρίς την προοπτική μάλιστα εύκολης και το κυριότερο γρήγορης εξόδου, μπορεί να αποτελέσει την αρχή, την αφετηρία για μια νέα αισθαντικότητα, μια νέα αισθητικότητα και μια νέα κοινωνικότητα. Είναι απόλυτη ανάγκη να ξεπεραστεί τελεσίδικα η ολική δεσποτεία του συστήματος, η μονοδιάστατη κοινωνία μέσα από την εφεύρεση και διάδοση μορφών άρνησης που δεν θα είναι ποτέ δυνατό να γίνουν σύστημα. Θα πρέπει με κάθε τρόπο από εδώ και πέρα να εφευρεθούν, να αναπτυχθούν και  να δημιουργηθούν νέες και απελευθερωτικές μορφές. Πρόκειται για μια εντελώς νέα και ριζοσπαστική διαδικασία, και που ως τέτοια θα  αντιπαρατεθεί στο σύστημα  μετωπικά, που θα στοχεύει το σύστημα στην ολότητά του. Έτσι θα δημιουργηθούν νέες μορφές, νέες πρακτικές και νέες δομές, οι οποίες θα προέρχονται από τη συνειδητή άρνηση αυτού του συστήματος και του συστήματος της λογικής (του), και που ως τέτοιες θα στοχεύουν εμμενώς στο ιδεώδες της απελευθέρωσης.

Η βαθύτερη δομή της αλλοτρίωσης θα μπορέσει να επηρεαστεί, διαμορφώνοντας έτσι τις προϋποθέσεις για μια γενικότερη κίνηση  προς νέες μορφές αυθεντικότητας, γνησιότητας, αυτοπροσδιορισμού, και πρώτιστα πάντοτε νέας και αυθεντικής δημιουργίας και δημιουργικότητας, αυτονομίας, ακόμη και αυτοελέγχου. Και αυτό γιατί η συνειδητοποίηση μιας ιστορικά νέας κατάστασης που θα δημιουργηθεί, θα διαμορφώσει νέες αντίστοιχες συμπεριφορές. Έτσι η ρήξη με το σύστημα θα πρέπει να είναι ολική, μεθοδική. Η ανατροπή πλήρης. Το συνεχές της καταπίεσης, όπως το αποκαλούσε ο Μαρκούζε, πρέπει να σπάσει, να χάσει την συνέχεια του, έτσι ώστε να μπορέσει να ανοίξει ο δρόμος για την απελευθέρωση του ανθρώπου, της τέχνης, της κουλτούρας, της κοινωνίας συνολικά.

Η απελευθέρωση,  υπ’αυτή την οπτική,  έτσι των παραγωγικών δυνάμεων θα αποτελέσει την βάση για την απελευθέρωση και της τέχνης, θα δημιουργήσει απίθανες συνθήκες για αναζωογόνηση και ανάπτυξη της φιλοσοφίας και της τέχνης, της παιδείας και του πολιτισμού.  Η φιλοσοφία θα ξαναγεννηθεί, θα ξαναγίνει φιλοσοφία, ο άνθρωπος θα ξαναασχοληθεί σοβαρά με αυτήν, εγκαταλείποντας ή ακόμη καλύτερα πετώντας στον σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας την καταστροφική και απατηλή χρηματοοικονομία.

Η κοινωνία, μέσα σε αυτές τις νέες συνθήκες, όπως προδιαγράφονται σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα θα ζήσει τότε μια πραγματικά πρωτόγνωρη και απελευθερωτική κατάσταση. Η γενικότερη κοινωνική ζωή και ανάπτυξη δεν θα εξαρτάται πλέον αποκλειστικά, δεσμευτικά, καταναγκαστικά από την οικονομική ανάπτυξη όπως την γνωρίσαμε μέχρι σήμερα, που κινητήρια δύναμη της έχει την μεγιστοποίηση με κάθε θυσία και κάθε μέσο του ποσοστού κέρδους και της υπεραξίας (κατά τον Σουήζη) στον μονοπωλιακό καπιταλισμό. Δεν θα υπάρξουν άλλο αυτού του είδους οι περιορισμοί, οι προϋποθέσεις. Θα αλλάξουν δηλαδή ριζικά οι οικονομικές ορθολογικότητες με νέους και επαναστατικούς όρους. Θα δημιουργηθούν και θα επιβληθούν άλλες ανθρώπινες, στην υπηρεσία των ανθρώπων, για τον άνθρωπο, την τέχνη , την κουλτούρα, τον πολιτισμό, την φιλοσοφία. Ο βραχνάς της εκμετάλλευσης και ακόμη χειρότερα της υπερεκμετάλλευσης, που τείνει να επιβάλλει το σύστημα σήμερα με γενικευμένο τρόπο και της αλλοτρίωσης, που είναι δομικό στοιχείο του συστήματος, και ως τέτοια βαραίνει καθοριστικά σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και πνευματικής ζωής τώρα, προκαλώντας μόνο αρνητικά έως εντελώς ή και άκρως αρνητικά φαινόμενα, εξαρτήσεις κάθε είδους,  φανερές ή κρυφές και το χειρότερο κατά τον Μαρκούζε εσωτερικευμένες, μέσω της εσωτερίκευσης της καταπίεσης που προκαλεί και επιβάλει το σύστημα με τους ατσάλινους νόμους του,  είναι δυνατό να ξεπεραστούν μέσα από τη γενικευμένη, την παγκοσμιοποιημένη κοινωνική απελευθερωτική πράξη. Οι  στερήσεις και οι παραμορφώσεις κάθε είδους και πολλές άλλες αρνητικές κατασκευάσεις, που έχει δημιουργήσει και επιβάλλει το σύστημα και οι οποίες δυστυχώς δεν έχουν μελετηθεί ακόμη ούτε συστηματικά ούτε ενδελεχώς από την κριτική θεωρία, καθόσον η πρόοδος λειτούργησε και φενακιστικά, μέσα από την αρχόμενη σήμερα νέα κριτική διαδικασία αυτοσυνειδησίας, μπορεί να δημιουργηθούν προϋποθέσεις έτσι ώστε  να αρχίζει να περιορίζεται, να ελέγχεται, να ξεπερνιέται το σύγχρονο ολικά αλλοτριωτικό σύστημα. Είναι δύσκολο να μιλάς για την πλήρη κατάργηση της αλλοτρίωσης και σε όλες τις πολύμορφες εκδοχές της. Δεν ζούμε στο 1848, όταν δημοσιεύτηκαν τα συγκλονιστικά Χειρόγραφα¹ του Μαρξ, στα οποία διατυπώνει τη θέση ότι με την επανάσταση θα καταργηθεί η αλλοτρίωση, η συνειδητοποίηση της οποίας εξάλλου  είναι και η αφετηρία της κοινωνικής επανάστασης. Σήμερα κυριαρχούν πολύ πιο σύνθετα μοντέλα εξάρτησης, κυριάρχησης, και ως εκ τούτου και αλλοτρίωσης. Για το λόγο αυτό η αλλοτρίωση μέχρι την κατάργησή της είναι πολύ δύσκολη υπόθεση, και ούτε η πρωτοπόρα πρακτική της τέχνης και της κουλτούρας δημιουργούν αυτόματα τις προϋποθέσεις του αναγκαίου μεν, αλλά δύσκολα πραγματοποιούμενου ξεπεράσματος.  Δεν γνωρίζουμε καν αν ποτέ και υπό ποιες συνθήκες κατορθώσουμε να καταργήσουμε, να ξεπεράσουμε τον πυρήνα, πραγματικά της αλλοτρίωσης. Ο Αντονιόνι  εξάλλου βροντοφώναζε για το μέγεθος, το βάθος και τη σημασία του θέματος από τις δεκαετίες του 60 και του 70. Η συνειδητή δράση βέβαια της ανθρωπότητας είναι βέβαιο ότι θα εφεύρει λύσεις από την σκοπιά πάντοτε του άνθρωπου, για τα βαθύτερα, τα ουσιαστικότερα προβλήματα που τον απασχολούν, που βασανίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη μέσα στην ολικά αλλοτριωτική σημερινή αθλιότητα. Βέβαια αυτή η σχετικά αισιόδοξη αντίληψη, δεν θέλει να οδηγήσει και σε αυταπάτες. Αλλά μια ολόκληρη κοινωνία σε κίνηση, σε διαδικασία απελευθέρωσης και αυτοκαθορισμού, μπορεί ενδεχομένως να λύσει προβλήματα που σήμερα φαντάζουν ασύλληπτα. Πλην όμως, τόσον η κοινωνική πράξη μέχρι σήμερα, αλλά και η συστηματική γνώση που έχουμε της μοντέρνας τέχνης, μετά από τη μακρόχρονη και συστηματική έρευνα που έχουμε κάνει, όσο και η καλύτερη δυνατή και η εποπτικότερη γνώση που προσπαθούμε να αποκτήσουμε  για τη σύγχρονη κοινωνία μέσα από αυτή τη μελέτη της μοντέρνας τέχνης, μας οδηγούν στη συνειδητοποίηση του απόλυτου ξεπεσμού της (κοινωνίας). Συγχρόνως μας οδηγούν σε μεγάλο σκεπτικισμό όσον αφορά τις πραγματικές δυνατότητες ξεπεράσματος της αλλοτρίωσης, τις δυνατότητες ξεπεράσματός της στην πράξη. Ως εκ τούτου πρέπει οπωσδήποτε να ενταθεί και να συστηματοποιηθεί  η επιστημονική έρευνα και με το εφιαλτικό αυτό θέμα, να ανευρεθούν νέες μορφές αντί και από- αλλοτριωτικές σκέψεις και πράξεις. Μια νέα απελευθερωτική κοινωνική πρακτική όπως θα έλεγαν οι Μαρκούζε και Λεφέβρ.

Η αλλοτρίωση της εργασίας² είναι η απόλυτη κυρίαρχη κατάσταση του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, η βαθύτερη ουσία της ύπαρξης, της δομής του. Σήμερα μάλιστα με την οξεία κρίση του συστήματος, η αλλοτρίωση έχει αποκτήσει ακραίες πρωτοφανείς μορφές,  απάνθρωπες. Αν λάβουμε δε υπόψη και τη γενικότερη ή γενικευμένη θα λέγαμε αλλοτρίωση του συστήματος, η κατάσταση τείνει να γίνει εκρηκτική. Το σύστημα-χρήμα, που ήταν ήδη κυρίαρχο, έγινε με την απορύθμιση η χειρότερη μορφή αλλοτρίωσης της ιστορίας, καθόσον βρίσκεται πέραν από την κυριαρχία της αφαίρεσης, της αφηρημένης μορφής του κεφαλαίου, που μιλά με έμφαση ο Μαρξ. Το πανταχού παρόν χρήμα είναι πλέον και αφηρημένο και συγκεκριμένο συγχρόνως. Δημιουργεί και επιβάλλει την αλλοτρίωση σε όλες τις μορφές και εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής. Πρόκειται για μια νέα ολική μορφή αλλοτρίωσης, η οποία βασίζεται και απορρέει από το σύστημα-χρήμα, τη γενικευμένη διαμεσολάβηση του χρήματος. Το χρήμα, ειδική μορφή εμπορεύματος, με απίθανες φετιχιστικές και μυστικοποιητικές δυνατότητες, είναι συγχρόνως και κάτι πέραν από το εμπόρευμα:  εξουσία, δύναμη, εξάρτηση, υποταγή, λατρεία, ιδεολογία, αναπαραγωγή δομικών εξουσιαστικών σχέσεων. Έχει ακόμη προσλάβει μυθικές-μυθολογικές διαστάσεις, και συγχρόνως εκπληκτικές δυνατότητες να αποκρύβει τη βαθύτερη και την απάνθρωπη δομή και λειτουργία του. Όλες δε οι νεώτερες κατακτήσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας κατέτειναν στην ενίσχυση, την ενδυνάμωσή του, στη δημιουργία ακόμη και μιας διάστασης ιδιότυπου φαντομά- κυκλοφορία, όλο και μεγαλύτερων ποσοτήτων χρήματος, και μάλιστα όχι απόλυτα προσδιορισμένης προέλευσης. Πολλές φορές δε το χρήμα (κάποτε θα λέγαμε κεφάλαιο, χωρίς σήμερα να είναι λάθος, αλλά φαινομενολογικά προέχει η διερεύνηση της πορείας της χρήματος – της μορφής χρήμα, όπως έλεγε ο Μαρξ), χάνεται λίγο μετά και εμφανίζεται δυνατότερο, μέχρι το μετασχηματισμό του σε κάτι άλλο (ή το κάψιμό του, την καταστροφή του από αυτό το ίδιο ή από το σύστημα). Στην πορεία, όπως φαίνεται, αυτής της μάλλον παράδοξης κίνησης, και συνάμα πολλές φορές ανεξέλεγκτης και τελικά αυτοκαταστροφικής διαδικασίας, το χρήμα  αποκτά και δυνατότητες ή ιδιότητες, που από μια άποψη δεν μπορούν να εξηγηθούν ορθολογικά. Το χρήμα στην παγκοσμιοποίηση συνιστά ένα αντινομικό φαινόμενο, και μάλιστα ορισμένες φορές να αποκτήσει ακόμη και μέχρι ακραίες μορφές. Αναγεννάται  από το πουθενά, από την καταστροφή του, από την ανυπαρξία  του ήδη κατεστραμμένου χρήματος, πλην όμως ίσως όχι και κατεστραμμένου κεφαλαίου.

Ο αλγόριθμος της αυτοκαταστροφής του συστήματος, μετά την περίοδο της απίθανης επέκτασης και της ασύλληπτης ανάπτυξής του όμως οδηγεί και το χρήμα στο τέλος, σε ένα κάποιο τέλος. Σε ένα τέλος ως συγκεκριμένη μορφή που το γνωρίσαμε μέχρι σήμερα. Έτσι βρισκόμαστε μπροστά σε μια κοσμο-ιστορικη αλλαγή, στην μερική αντικατάσταση, τουλάχιστον του χρήματος από κάτι άλλο, ή την κατάργησή του σε κάποιο βαθμό, ή οπωσδήποτε την αντικατάστασή του από άλλες νέες μορφές, οι οποίες είναι βέβαιο ότι θα έχουν ελάχιστη σχέση με τη μορφή χρήμα που γνωρίσαμε μέχρι σήμερα. Ήδη η λεγόμενη κοινωνική και συμπαστασιακή (solidaire) οικονομία έχει κάνει πολύ σημαντική πρόοδο στην Γαλλία και συνεχίζει να κάνει, φθάνοντας ακόμη μέχρι και στο 1% του Α.Ε.Π. Αν διαδοθεί  και αναπτυχθεί η συνεργατική (cooperative), η εναλλακτική (alternative) οικονομία που στηρίζεται στις κοπερατίβες) κατά τον ίδιο τρόπο, που φαίνεται σήμερα πολύ πιθανό ως αντίδοτο, ως μέσο αποφυγής από τις ατσάλινες τανάλιες της υπεραλλοτριωτικής ακόμη και υποδουλωτικής χρηματοοικονομίας, τότε μπορούμε να πούμε ότι θα έχουμε μπει σε μια νέα ιστορική περίοδο.

Και σύμφωνα με τον Μαρξ, η εμφάνιση μιας νέας οικονομικής μορφής, εμφανίζεται, συγκροτείται  και αναπτύσσεται αρχικά μέσα στα πλαίσια της υπάρχουσας κοινωνίας σε κρίση, ως εναλλακτική λύση. Ίσως έχουμε φτάσει στη στιγμή που θα εμφανιστεί και θα κυριαρχήσει μια κοινωνία απαλλαγμένη από το άθλιο χρήμα, από την υπεραλλοτριωτική χρηματοοικονομία. Σε μια νέα κοινωνική οργάνωση ή και κοινωνική ζωή απαλλαγμένη, απελευθερωμένη έστω και σχετικά από την αλλοτρίωση.

Η ακραία ορθολογικοποίηση του συστήματος το οδήγησε μέσω της φοβερής ανακάλυψης της απορρύθμισης από την τεχνοκρατική ιντελιγκέντσια στην έκρηξή του. Υπάρχει ένα όριο στη συνεχώς εντεινόμενη ορθολογικότητα, ενώ συνάμα η ανορθόλογη απορρύθμιση δημιούργησε μια ανυπέρβλητη αντινομία. Έτσι δημιουργείται μια υλική βάση για την πραγματοποίηση μιας ριζικής αλλαγής, της ανατροπής, του ξεπεράσματος του μετασχηματισμού.

Η πλεονάζουσα καταπίεση δημιουργεί τις προϋποθέσεις με το βάθεμα της κρίσης για την εξέγερση της αλλοτριωμένης εργασίας, για την εμφάνιση της ρήξης, της άρνησης. Δεν μπορεί να συνεχιστεί η κυριαρχία  των κατεστημένων δυνάμεων, ο κόσμος δεν σκέφτεται πλέον με όρους κατάφασης, αλλά με όρους άρνησης. Έχει δημιουργηθεί ένα βαθύ ρήγμα στη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου, μια αμφιβολία για το γίγνεσθαι χωρίς την δική του ενεργή και άμεση συμμετοχή. Υπό αυτή την έννοια προδιαγράφεται η ανάγκη για την “ολική ρήξη” με την “καταπιεστική κοινωνία”. Δημιουργούνται και συνειδητοποιούνται οι ανάγκες για ποιοτική διαφορά που θα οδηγήσει στο “ριζικό μετασχηματισμό” (Mαρκούζε). Οδηγούμαστε, αν δεν έχουμε ήδη φτάσει, στην απελευθέρωση της συνείδησης. Βαδίζουμε, βρισκόμαστε, έχουμε κατακτήσει την συνείδηση της δράσης, της πράξης, της ανατροπής. Συνειδητοποιείται πλέον ευρύτερα η ανάγκη μιας ελεύθερης κοινωνίας χωρίς καταναγκασμούς, χωρίς αλλοτριωμένη εργασία, με ελεύθερη την αισθητοκαλλεχνική  πράξη της τέχνης κ.λ.π. Έτσι θα δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για να αποβληθεί, να υπερβληθεί, να ξεπεραστεί, ακόμη και να εκμηδενιστεί η εσωτερικευμένη καταπίεση του εσωτερικευμένου ολοκληρωτικού συστήματος, αλλά και του ευρύτερου περιβάλλοντος ολοκληρωτικού συστήματος, ο ολοκληρωτισμός που δόμησε προοδευτικά ο ύστερος αρχικά και στη συνέχεια ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός (και ο ταξιφιλελεύθερος αυταρχισμός) μέσα από την ανάπτυξη της ελεύθερης προσωπικότητας. Έτσι δημιουργούνται οι προϋποθέσεις του αυτοπροσδιορισμού του ατόμου: ξεπέρασμα της τεχνητής ανάγκης, άρνηση της ατέλειωτης, της ακατάσχετης κατανάλωσης, της κατανάλωσης για την κατανάλωση, ή ακόμη της κατανάλωσης ως βιωματικής και υπαρξιακής (ίσως και υπαρξιστικής) κατάστασης. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες μπορεί να δημιουργηθεί η ανάδυση της απελευθερωτικής τέχνης και κουλτούρας. Αναδύεται δηλαδή η δυνατότητα για δημιουργία πολύμορφων πρωτοπόρων καλλιτεχνικών τάσεων και ρευμάτων, ελεύθερων φιλοσοφικών και καλλιτεχνικών σχολών κ.α.

Η απελευθερωμένη κοινωνία θα δημιουργηθεί μέσω της ρήξης με τη μορφή της καθορισμένης άρνησης της υπάρχουσας κοινωνίας, και θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ανάδυσης νέων αναγκών καθώς και στην απελευθέρωσή τους. Μέσα από αυτή την διαδικασία θα αρχίσει να πραγματοποιείται η διαδικασία απο-αλλοτριωσης στην πράξη, η δημιουργία και η πριμοδότηση της εμφάνισης νέων ιδεών, νέων και καινοτόμων πρακτικών, νέων απελευθερωμένων μορφών οργάνωσης της ζωής, νέων και πρωτοπόρων μορφών σκέψης και τέχνης και που ως τέτοιες θα μπορέσουν να παράξουν νέες απελευθερωτικές μορφές και έτσι να ανοίξουν το δρόμο για την απελευθερωτική περίοδο της κοινωνίας.

Η διαλεκτική της απελευθέρωσης³ που αναπτύσσεται ήδη μέσα σε συνθήκες κρίσης, οδηγεί αναπόδραστα ή στην καταστροφή η στην επανάσταση. Η νέα μεγάλη άρνηση δεν οφείλεται σε καμία νέα αισθαντικότητα, όπως συνέβη στην κοινωνία της αφθονίας της δεκαετίας του 1860, αλλά στην εκρηκτικών διαστάσεων κρίση που έχει δημιουργηθεί παγκόσμια και στην χώρα μας ιδιαίτερα, και στην τεράστια δημιουργικότητα του κόσμου που μπορεί να απελευθερωθεί, και ήδη έχει απελευθερωθεί αρκετά σημαντική μέχρι τώρα. Αυτή η νέα μεγάλη άρνηση⁴ φέρνει την μεγάλη ανατροπή, θεμελιακά κοινωνικού χαρακτήρα.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1.     Εκδ. Δ. Βιβλιοθήκη.

2.     Για το εξαιρετικά σημαντικό αυτό θέμα βλ. μεταξύ άλλων τα εκπληκτικά, τα πρωτοποριακά κείμενα του Α. Γκορζ και του Βανεγκεμ. Βλ. A. Gorz, Critique de la division du travail, Seuil, Métamorphoses du trarail, Le Seuil κ.α. R. Vanegeim, Κριτική της καθημερινής ζωής, Άκμων, Modestes propositions aux grévistes, Le Seuil, κ.α.

3.     Βλ. συλλ.  Η διαλεκτική της απελευθέρωσης, Στοχαστής.

4.     Βλ. Τα ιστορικά κείμενα του Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης, Το τέλος της ουτοπίας, Υ/βιβλία.