ΠΡΟΣ ΤΗ ΜΕΤΑΚΡΙΤΙΚΗ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΤΗΤΑ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΠΡΟΣ ΤΗ ΜΕΤΑΚΡΙΤΙΚΗ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΤΗΤΑ^1*

 

Παραδοσιακά ο άνθρωπος προσδιορίζεται από δύο θεμελιώδεις διαστάσεις: την τάση προς την                        προσαρμογή στο πραγματικό και την τάση προς το ξεπέρασμα του πραγματικού προς το δυνατό.

Λ. Γκολντμάν

 

Σύγχρονη διεπιστημονικότητα, κριτική διεπιστημονικότητα, διαθεματικότητα, διακαλλιτεχνικότητα, διαπολιτισμικότητα, διαδιεπιστημονικότητα, πολυδιεπιστημονικότητα. Από την κριτική στη μετακριτική διεπιστημονικότητα.

«Η διεπιστημονικότητα εκλαμβάνεται σήμερα πλέον  ως επιστημονική μέθοδος, ως ερευνητική πρακτική, και ως μια τέτοια κατάσταση συνιστά προϋπόθεση για το ξεπέρασμα της μονοδιάστατης τεχνοκρατικής, εργαλειακής, ωφελιμιστικής, κυνικής σκέψης και κουλτούρας. Των μονογραμμικών (monolines) αντιλήψεων, καθόσον, η  βιομηχανική εποχή καταστρέφει, ισοπεδώνει το γνήσιο και το αυθεντικό της ιδιαιτερότητας και των χώρων με όλα τα μέσα, έτσι ώστε αυτή τείνει προς το ομογενές, προς το ταυτιστικό και/ή στο ʺαναλογικόʺ» (H. Lefebvre). Πόσο μάλλον στην παγκοσμιοποίηση και κυρίως στην ταραγμένη, την αδηφάγο μεταπαγκοσμιοποίηση, που ήδη άρχισε τραγικά.

 

Ι

Η σύγχρονη διεπιστημονικότητα θεωρείται ως μια κατάσταση εκ των ων ουκ άνευ για τις εκ των πραγμάτων επιβαλλόμενες σύνθετες και πολύπλοκες κοινωνικές και ανθρωπιστικές έρευνες στην εποχή της εξίσου σύνθετης και πολύπλοκης παγκοσμιοποίησης. Από την άλλη, η  σύγχρονη ολότητα (ή ακόμη και καθολικότητα) ή θα είναι διεπιστημονική ή  δεν (θα) έχει νόημα. Το ίδιο ισχύει  «κατά τρόπον ανάλογον», όπως έλεγε ο Αντόρνο, και για τη  σύγχρονη κριτική ή ακόμη καλύτερα μετακριτική θεωρία και σκέψη. Και διεπιστημονική σημαίνει σύνθεση, ή τουλάχιστον συνειδητή προσπάθεια σύνθεσης, το λιγότερο δύο επιστημονικών κλάδων ή, κατά τον Χάμπερμας¹, ορθολογικοτήτων. Ακριβέστερα, η σύγχρονη δομικά διεπιστημονική μετακριτική κατάσταση συνίσταται σε μια ορθολογική σύνθεση, η οποία προκύπτει μέσα από ένα συστηματικό διεπιστημονικό ορθολογικό διάλογο². Πρόκειται για τη σύγχρονη εκ φύσεως διεπιστημονικά μετακριτική και συνάμα σύνθετη ολότητα, στην οποία φθάνει η σκέψη επαγωγικά και διαδοχικά μέσα από αντιπαραθέσεις, ανασυνθέσεις, ξεπεράσματα. Ο διάλογος αυτός ενσωματώνει κριτικά, ορθολογικά και μετακριτικά τις περισσότερες δυνατές ορθολογικότητες των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, με έμφαση την τέχνη, την κριτική θεωρία της τέχνης, την αισθητική, την επικοινωνία, την κριτική θεωρία της κοινωνίας (O. Revault d’ Allonnes), τη «φιλοσοφική ανθρωπολογία» (Μαρκούζε) κ.α. Η παγκοσμιοποίηση είναι εξάλλου (και παραμένει), παρά την κρίση της (και τη σύμφυτη ύστερη τάση της προς την αποδιοργάνωση), δομικά σύνθετη και πολύπλοκη. Έτσι μόνο, σύμφωνα με τη σύγχρονη, τη μοντέρνα θέση περί διεπιστημονικής, πολύπλοκης, συνθετικής πλέον ολότητας, μπορεί να προσεγγιστεί η παγκοσμιοποίηση υπό/και μέσα σε όλες τις σκοτεινές πτυχές της. H επιζητούμενη πάντοτε από τη μετακριτική σκέψη ολότητα, θα είναι δομικά διεπιστημονική και δυναμική ή δεν θα έχει νόημα. Χωρίς την ολότητα αυτή, η σκέψη θα παράγει και θα αναπαράγει μηχανικά και μηχανικιστικά το σύστημα.

 

          H συγκροτημένη και η συνειδητή αυτή προσπάθεια επανασύνδεσης της διαλυμένης από την αλλοτρίωση, την πραγμοποίηση, την εργαλειοποίηση του λόγου, ολότητας της σκέψης, κατά τον Χάμπερμας, συγκροτούν το νέο μεγάλο ορθολογικό και ανθρωπιστικό επικοινωνιακό σχέδιο³, καθόσον η επικοινωνία είναι η νέα ολότητα, η νέα και αντιφατική έως και αντινομική ολότητα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Η εργασία σήμερα έχει απαξιοποιηθεί πλέον και έχει αναδειχθεί από το σύστημα σε πρωταρχική η επικοινωνία. Για το λόγο αυτό, το ιστορικό σχέδιο-πρόταγμα (project) της ανθρώπινης και κοινωνικής απελευθέρωσης αποκτά, εκ των πραγμάτων, μια νέα υπόσταση, την  επικοινωνιακή, κατά τέτοιο τρόπο ώστε χωρίς την απελευθέρωση της επικοινωνίας να μην μπορεί να υπάρξει απελευθέρωση. Συγχρόνως η επικοινωνία σήμερα είναι πολυδιάστατη, πολυσημική, αντιφατική, πολύπλοκη, διεπιστημονική. Έτσι και το πρόταγμα της σύγχρονης απελευθέρωσης προσλαμβάνει μια θεμελιακά διεπιστημονική διάσταση ή συνιστώσα και μάλιστα μετακριτικού χαρακτήρα, ως στοχασμός και αναστοχασμός πάνω στις σύγχρονες συνθήκες της απελευθέρωσης, την αναστροφή^2*. Ακόμη περισσότερο και κυρίως το πρόταγμα της σύγχρονης απελευθέρωσης προτάσσει την αναστροφή, την ιδεολογική αντιστροφή, την απομυθοποίηση της καταπιεσμένης τάξης πραγμάτων σε όλες τις μορφές της. Λόγω δε της πολυπλοκότητας και της συνθετότητας των συνθηκών στην εποχή της  παγκοσμιοποίησης, μόνο μέσα από προχωρημένες συστηματικές και επισταμένες μετακριτικές έρευνες, κριτικές και διεπιστημονικές προσεγγίσεις και ακόμη καλύτερα μετακριτικές διεπιστημονικές προσεγγίσεις θα καταστεί δυνατή η ανάδειξη της νέας και ριζοσπαστικής κυρίαρχης τάσης, η τάση προς την ηγεμονία, όπως έλεγε ο Γκράμσι. Έτσι θα ξεπεραστεί η απατηλή φαινομενικότητα, το αλλοτριωτικό διάχυτο πνεύμα, το πνεύμα υποταγής, εξάρτησης, παθητικότητας, μιζέριας που καλλιεργεί ή ακόμη και επιβάλλει έντεχνα το σύστημα. Μόνον έτσι θα ξεπεραστεί και η φενακιστική σύγχρονη κυρίαρχη κατάσταση. Μέσα σε αυτές τις απόλυτα αρνητικές συνθήκες η νέα ηγεμονική τάση πρέπει να είναι ή να γίνει, ακόμη καλύτερα, και απελευθερωτική – χειραφετησιακή, και να είναι υπονοείται πάντοτε ανθρωπιστική.

 

ΙΙ

Από τις μέχρι τώρα (διεπιστημονικές) έρευνες και μέσα στις σύγχρονες συνθήκες της βαθειάς και παρατεταμένης κρίσης, η μετακριτική διεπιστημονικότητα αναδεικνύει σε πρωταρχική τη διαλεκτική της άρνησης, και θεωρητικοποιηθεί εμμενώς  το  διάχυτο διαλεκτικό αρνητισμό που προκαλεί εγγενώς το σύστημα. Η τάση αυτή προς το εμμενή αρνητισμό μπορεί μάλιστα να γίνει κυρίαρχη, ακομη και ηγεμονική, μέσα στις σύγχρονες συνθήκες γενικευμένης κρίσης. Ακόμη περισσότερο αναδεικνύει σε καθοριστικό παράγοντα πλέον τη συνειδητή αρνητική διαλεκτική, στον οποίο καταφεύγει όλο και περισσότερο η εξαρτημένη κοινωνική υποκειμενικότητα, με σκοπό την πραγματοποίηση του καθολικού, του ιστορικού οράματος απελευθέρωσης της ανθρωπότητας. Η τάση αυτή προς την απελευθέρωση στη διάρκεια της όλης ροπής του συστήματος προς τον εμμενή αρνητισμό  ήταν ενύπαρκτη στην κοινωνία και βέβαια σε όλη κοινωνική πρακτική σε όλη τη νέα ιστορική περίοδο (μοντερνισμός) που αρχίζει με την επανάσταση του 1848, και ιδίως στην περίοδο της κρίσης του μεσοπολέμου: Κριτική θεωρία (αρχές της δεκαετίας του 1930). Ακόμη περισσότερο: ο διαλεκτικός αρνητισμός αναδείχθηκε από την κριτική θεωρία σε μια κύρια μεθοδολογική και ιδεολογική αρχή (principe), κατά τέτοιο τρόπο μάλιστα που υπερκαθόριζε, για να χρησιμοποιήσουμε έναν διάσημο όρο του Αλτουσέρ το σύνολο των προσεγγίσεών της.  Μεταπολεμικά δε ενδυναμώθηκε και ανανεωνόνταν συνέχεια όσο προχωρούσαν και συστηματοποιούνταν οι διεπιστημονικές έρευνες της Σχολής της Φρανκφούρτης. Γνώρισε δε το απόγειο της με την ιδέα της απελευθέρωσης^3* (νέα ανθρωπολογία), που συνέλαβε και εισηγήθηκε δυναμικά  ο Μαρκούζε το 1966. Έτσι η ιδέα αυτή  αναδείχθηκε σε μια νέα μεθοδολογική και ιδεολογική αρχή, και στη συνέχεια έγινε μία από τις ριζοσπαστικές ιδέες- φάρους του παγκόσμιου κινήματος αμφισβήτησης⁴ των δεκαετιών 1960-70-80.  Η ιδέα δε του εμμενούς και καθορισμένου διαλεκτικού αρνητισμού με το ιστορικό έργο του Αντόρνο, Dialectique négative⁵ απέκτησε πλήρη και συνεκτική ιστορική, θεωρητική και φιλοσοφική συγκρότηση-θεμελίωση. Σήμερα, μετά τη μεταμοντέρνα και νεοφιλελεύθερη νύκτα, επανασυνειδητοποιείται και πάλι η σημασία της επικαιροποιημένης μετακριτικής διεπιστημονικής έρευνας για τη διάνοιξη νέων απελευθερωτικών κατευθύνσεων στη σκέψη, για τη σύλληψη και επεξεργασία ενός ολικού εναλλακτικού σχεδίου απέναντι στη νεοβάρβαρη σύγχρονη κυριάρχηση.

 

Η σύγχρονη μετακριτική διεπιστημονικότητα, με βάση τα νέα σύγχρονα κρίσιμα  ιστορικά δεδομένα γενικευμένης ιστορικής κρίσης, τα οποία διαφοροποιούν πλέον αισθητά τους όρους και τη φύση του σύγχρονου κοινωνικού προβλήματος (όπως φαίνεται σήμερα και στη Γαλλία με τη νέα ριζοσπαστική μαζική κινητοποίηση για το συνταξιοδοτικό) εργάζεται συνειδητά και συστηματικά, στοχαστικά και αναστοχαστικά (μετακριτικά) για τη δημιουργία  των  προϋποθέσεων αυτο-άρνησης και αυτο-αναίρεσης μέσα από την πράξη, την ιστορική πράξη, την πραγματοποίηση της «συμφιλίωσης του ανθρώπου με τη φύση», του «ειρηνευμένου κόσμου» που θα δημιουργήσει,  σύμφωνα με τους Μαρξ και Αντόρνο. Πρόκειται για την ριζική διαδικασία, όπως θα έλεγε και ο Μαρκούζε, αυτοπροσδιορισμού με σύγχρονους όρους του υποκειμένου σε όλες τις μορφές του: συλλογικού και ατομικού μέσα από την όλο και πιο συνειδητή προσπάθειά του πραγματοποίησης του ξεπεράσματος (το οποίο κατά τον Λεφέβρ⁶ έχει ήδη αρχίσει) και σε κάθε περίπτωση επέρχεται μέσω της νέας κοινωνικής πράξης, όλο και πιο συνειδητής. Από την άποψη αυτή, έχει ιδιαίτερη σημασία, σύμφωνα με τον Μεσάρος⁷, η αυτο-αναίρεση του υποκειμένου, το ξεπέρασμά του σε όλες τις μορφές του (συλλογικές και ατομικές)  μέσα από την πραγματοποίηση της πράξης, της ιστορικής πράξης, και μάλιστα άμεσα, τώρα, αρχίζοντας από το άμεσα εφικτό, μέχρι την πραγματοποίηση του ιστορικού προτάγματος της απελευθέρωσης: Την πραγματοποίηση της «συμφιλίωσης του ανθρώπου με τη φύση» (Μάρξ), τη δημιουργία του «ειρηνευμένου κόσμου» (Αντόρνο).  Μέσα από αυτή την ολικά, κατά το νεαρό Λούκατς, εμμενή διαδικασία ξεπεράσματος το υποκείμενο σε όλες τις μορφές του, συλλογικό και ατομικό, τείνει και αυτό να ξεπεράσει την υπάρχουσα υποβιβαστική κατάσταση και να μπει σε μια νέα ιστορική περίοδο ολικού αυτοπροσδιορισμού και χειραφέτησης από την αλλοτρίωση. Η συνειδητοποιημένη έτσι από την υποκειμενικότητα απελευθερωτική τάση, μέσω της πραγματοποίησης του ξεπεράσματος λειτουργεί μόνιμα, συνεχώς αντιγραφειοκρατικά, αντιεξουσιαστικά, αντισυστηματικά, προφυλάσσοντας την αυτοτέλεια και την αυτάρκεια του υποκειμένου, του σκεπτόμενου και δρώντος ιστορικά υποκειμένου. Βασική προϋπόθεση προς τούτο είναι η μόνιμη, η διαρκής τάση και πρακτική της αυτο-άρνησης και αυτο-αναίρεσης, η οποία θα πρέπει να επαληθεύεται σε κάθε βήμα, σε κάθε στιγμή της κοινωνικής πράξης ή πρακτικής. Συγχρόνως η μετακριτική διεπιστημονικότητα πρέπει να εργάζεται συνεχώς για την ανατροπή, μεθοδική, θεωρητική και ιδεολογική. Να έχει δε συγχρόνως στο επίκεντρο της όλης ερευνητικής δραστηριότητας τη μεθοδολογική και συνεχή μεθοδική ανάδραση, την αναδραστικότητα, την αντιστρεψιμότητα, να παράγει - και ν’αναπαράγει - νέες θεωρητικοποιήσεις, νέες έννοιες, νέα concepts κ.α., και πρώτιστα αφηρημένα ή τουλάχιστον, κατά τον Αντόρνο, αφαιρετικά (concepts) - σε κάθε της βήμα, μακρυά και ενάντια σε κάθε μηχανηστικό μοντέλο. Σε κάθε περίπτωση να εισηγείται και να δημιουργεί νέα και κριτικά μοντέλα και πράξης. Η μεταστροφή ή η αναστροφή (détournement), ακόμη και η αντιστροφή της σκέψης και δια της σκέψης, της θεωρητικοποίησης και γενικότερα της διεπιστημονικής και μετακριτικής σήμερα φιλοσοφικής και κοινωνικής θεωρίας, είναι σύμφωνα με τους νεαρό Μαρξ, Αντόρνο, Λεφέβρ, Ντεμπόρ, Βανεγκέμ, η προϋπόθεση και συγχρόνως η μόνη εγγύηση ξεπεράσματος της αλλοτρίωσης σε κάθε μορφή, του ξεπεράσματος γενικά, του ξεπεράσματος ειδικότερα της ενσωμάτωσης της σκέψης και της κυριάρχησης, ιδεολογικής και μεθοδικής, από το σύστημα. Η αντιστροφή συνιστά εξάλλου την προϋπόθεση πραγματικής και ολικής απελευθέρωσης, με βάση πάντοτε ολικές ή τουλάχιστον ολίζουσες διεπιστημονικές προσεγγίσεις, του σύνθετου παγκοσμιοποιημένου αντιφατικού σύγχρονου γίγνεσθαι. Η αντιστροφή, τέλος, της σκέψης, σύμφωνα με τον Βανεγκέμ⁸, των έργων, των μορφών από την αρχική λειτουργία τους, μπορεί να οδηγήσει στο ξεπέρασμα γενικά, της τέχνης ειδικότερα. Έτσι θα μπούμε στην περίοδο διεπιστημονικής με σύγχρονους όρους, ακόμη και ολικής και οργανικής επανένωσης του ρηγματωμένου και αλλοτριωμένου είναι. Θα φθάσουμε δηλαδή στον χειραφετημένο ολικό άνθρωπο. Σε κάθε περίπτωση, η αντιστροφή οδηγεί σήμερα σε ανατροπή, που είναι η αρχή του τέλους του συστήματος…

 

H μεταστροφή συνιστά μια διαρκή και αυτό-επαναλαμβανόμενη συνεχώς διαδικασία που σε επίπεδο κειμένου συγκεκριμενοποιείται σε κάθε πρόταση, σε κάθε κεφάλαιο. Πρόκειται για  μια δομική διαδικασία αυτο-αναίρεσης της σκέψης, στην ερευνητική κατεύθυνση συστηματικής αναζήτησης του άλλου, σύλληψης, δημιουργίας «του άλλου της» (Αντόρνο) (de son autre). Έτσι η σκέψη αποφεύγει το σύστημα, το αρνείται σταθερά, καθώς και το συστημισμό ως μέθοδο και ως διανοητική-μεθοδολογική-ιδεολογική σκέψη. Συνάμα πρόκειται για μια (αυτό-)κριτική και μετακριτική διανοητική και θεωρητική μεθοδολογία και ερευνητική εργασία, η οποία θέτει ένα τέλος στην αρχή της ταυτότητας. Έτσι η σκέψη οδηγείται προς το άρρητο, το άλεγκτο, το μη προβλέψιμο, το δομικά απροσδιόριστο, το αβέβαιο. Έτσι ανοίγει η δρόμος για μια νέα σύνθεση και πολύπλοκη μετακριτική διαλεκτική διαδικασία, που οδηγεί τη σκέψη σε νέους και αδιερεύνητους ακόμη χώρους του επιστητού, της τέχνης και της σκέψης γενικότερα, σε νέες προκλήσεις σε νέες εννοιολογήσεις, σε νέες αλλά πάντοτε μετακριτικές καταστάσεις και θεωρητικοποιήσεις.

Η αντιστροφή (détournement) αποτελεί σε κάθε περίπτωση τη συνθήκη sine qua non της μη ενσωμάτωσης, της μη συμμαχίας σε οποιαδήποτε μορφή της (μετα-)κριτικής σκέψης με το σύστημα, απαραίτητη προϋπόθεση με τη σειρά της για τη συνειδητοποίηση της υποκειμενικό­τητας, του ιστορικού και κοινωνικού υποκειμένου. Μέσα από αυτή την πολύπλοκη και αντιφατική διαδικασία, η ιστορική φιλοσοφία του υποκειμένου συνειδητοποιεί τα όριά της και αυτοκαταργείται, αυτοαναιρείται, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για το τέλος κάθε μεταφυσικής, ακόμη και της διαλεκτικής ή και της ριζοσπαστικής. Η αυτοαναίρεση του υποκειμένου είναι μία κύρια ιστορική διαδικασία, που θα συντελεστεί όμως μέσα και διά της κατάργησης της κατεστημένης τάξης κάθε μορφής, κυριάρχησης, εξαθλίωσης, καταπίεσης κ.ά. Η μεταπαγκοσμιοποίηση άθελά της ανοίγει τον δρόμο προς αυτήν την κατεύθυνση. Το σύστημα παράγει μέσα από την όξυνση των αντιθέσεων σε υπέρτατο βαθμό και το βάθεμα των αντινομιών του, τον νεκροθάφτη του. Μόνον που αυτή (η δυνατή ιστορική υποκειμενικότητα) πρέπει να αποκτήσει άμεσα την αυτοσυνειδησία της.

 

Η αυτοάρνηση ή η αυτοαναίρεση, ενώ πρέπει, κατά τον Αντόρνο, να υπάρχει σε κάθε πρόταση, σε κάθε κείμενο, παντού, ως κατάσταση, είναι πολύ δύσκολη υπόθεση. Μπορούμε ακόμη να τη θεωρήσουμε σήμερα δυστυχώς και ως αδύνατη (ή σχεδόν), καθόσον έχουν υποχωρήσει οι πρωτοπορίες, και κυρίως δεν υπάρχει ένας σύγχρονος Λωτρεαμόν ή ένας σύγχρονος Μπέκετ. Παρ’ όλα αυτά, με βάση πάντοτε τον Μπέκετ, τον Αντόρνο, τον Ντεμπόρ, τον Βανεγκέμ κ.ά., η αυτοαναίρεση είναι μια κατάκτηση σήμερα της γλώσσας, της γραφής, της σκέψης. Πρόκειται, ακόμη καλύτερα, για μια γενικότερη κατάσταση του πνεύμα­τος (μαζί με την αφοριστικότητα και την παράταξη), η οποία διαπερνά ή και καθορίζει ακόμη το μετακριτικό πλέον θεωρητικό κείμενο συνολικά, ολικά. Η αυτοαναίρεση (ή η αυτοάρνηση) γίνεται δηλαδή μια γενικότερη κατάσταση της (μετα-)κριτικής σκέψης γενικότερα, η οποία ίσως και την προσδιορίζει καθοριστικά, έτσι ώστε να την προστα­τεύει από το σύστημα και τον συστημισμό, την ενσωμάτωση και τον εκφυλισμό, που είναι εγγενής (inhérente) στο σύστημα. Έτσι, μπορεί η σύγχρονη μετακριτική σκέψη να αντιπαλέψει το σύστημα και τις συστημίζουσες ενσωματωσιακές λογικές του, προ­ετοιμάζοντας πάντοτε το έδαφος για έναν νέο τρόπο σκέψης, απαλλαγμένο από τις παθολογίες του υπάρχοντος και αλλοτριωμένου ολικά συστήματος, διαμορφώνοντας τους όρους για την ολική απελευθέρωση από το σύστημα και τον σύμφυτο του αλ­λοτριωτικό συστημισμό. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η μετακριτική σκέψη πριμοδοτεί τις λιγότερο ή περισσότερο οργανικές συνενώσεις (αστερισμούς-constellations) ιδε­ών, θεματικών κ.τ.λ., λίγο πολύ ετερόκλητων, σύμφωνα με τη γενικότερη κατάσταση της σκέψης, της κοινωνίας, του συστήματος, δεδομένου ότι ο οργανικός κόσμος που υπήρχε πριν από τον μονοπωλιακό καπιταλισμό (αρχές του 20^ου αι.) δεν υπάρχει πλέον. Συγχρόνως, στη συνέχεια του κυβιστικού, του ντανταϊστικού και του σουρεαλιστικού κολάζ (καθώς και της αντίστοιχης θεωρητικοποίησής του από τον Μπένζαμιν και στη συνέχεια από τους Χορκχάιμερ και Αντόρνο), η σύγχρονη μετακριτική, πάντοτε σύμφωνα με τα πνεύμα του μοντερνισμού και στη συνέχειά του, πριμοδοτεί τους αστερισμούς (constellations) θεμάτων, θεωρήσεων κ.τ.λ., προσβλέποντας σε μια νέα οργανικότητα της σκέψης (στη συνέχεια του Γκράμσι) και της αυθυπαρξίας του είναι, ως αποτέλεσμα θεμελιακά της συνειδητής ανατρεπτικής και μετατρεπτικής πράξης, πρώτι­στα των πρωτοποριών, κοινωνικών, αισθητικών, ιδεολογικών κ.ά., της δημιουργίας και της ανάδειξης της νέας πρωτοπορίας μέσα στις σύγχρονες συνθήκες βαθειάς και παρατεταμένης κρίσης  με σαφή πλέον και καθορισμένο τρόπο. Έτσι η μετακριτική προσβλέπει πλέον βάσιμα στην αυτονόμηση της δομής, του αντικειμένου και πρώτιστα  στην ανάδειξη της εμμενούς  διαλεκτικής  που υπάρχει μέσα στο πράγ­μα, στην αυτονόμηση ακόμη «του ίδιου του πράγματος» (du chose meme), σύμφωνα με τον Αντόρνο. Μέσα από αυτήν την πολύπλοκη και συνεχώς δομιστική και  αναδομιστική και συγχρόνως συνθετική-συνθεσιακή διαδικασία καθίσταται πλέον δυνατό το ξεπέρασμα της μακραίωνης σύλληψης του υποκειμένου και του αντικειμένου ως δύο διαφορετικών και διακριτών οντοτήτων. Αυτή η ενιαία, ενωτική ή ενωποιητική (unificatrice) καλύτερα σύλληψη της σχέσης υποκείμενο-αντικείμενο ανοίγει τον δρόμο για μια δημιουργική: αντισυμβατική, αντισυστημική, αντιμηχανιστική, αντιγραμμική σύλληψη, σε μια συνθετική και πολύπλοκη θεώρηση των αντιθέσεων και των αντινομιών στο γίγνεσθαι τους. Στο δυναμικό μετασχηματισμό τους ακόμη  μέσω του πράγματος σε μορφή, υλικό, γλώσσα (langage), σκέψη, πράξη. Και μέσω αυτής της διαδικασίας έρευνας - και ακόμη καλύτερα προχωρημένης έρευνας - η θεωρητική-μετακριτική σκέψη καταλήγει στην αυτονομία του υποκειμένου. Συγχρόνως η μετακριτική αυτή σύλληψη και θεωρητικοποίηση έχουν ως επίκεντρο  την ολότη­τα, την πολυπλοκότητα, την αντιφατική, ακόμη και την αντινομική ολότητά τους προς το διαρκώς άλλο: «πάντα ρει», λέει ο Ηράκλειτος. Η πολύπλοκη αυτή όσο και αντιθετική διαδικασία συνιστά την προϋπόθεση της αυτο-άρνησης, της αυτο-αναίρεσης γενικά, και του υποκειμένου ειδικότερα. Την προϋπόθεση ξεπεράσματός του. Υπ’ αυτές τις προϋποθέσεις, φθάνουμε σε μία γενικότερη αυτόνομη ενδογενώς και αυτοτροφοδοτούμενη εγγενώς αυτοαναιρετική κατάσταση του πνεύματος και της συλλογιστικής, της σκέψης, της μετακριτικής ειδικότερα σκέψης, με επίκεντρο την αναστροφή ή την αντιστροφή. Η σύγχρονη πολύπλοκη μετακριτική είναι μία θεματική αυτόνομη, αυτοτροφοδοτούμενη, ανοιχτή, αυτοεξελισσόμενη προς την (αυτο-)άρνησή της, δηλαδή το τέλος παιχνιδιού, κάθε παιγνιδιού, όπως λέει και ο Αξελός⁹.

 

Η κριτική της κατεστημένης επιστήμης από τη σύγχρονη μετακριτική διεπιστημονικότητα, δηλαδή του εμπειρισμού, του περιγραφισμού, του θετικισμού, της κατάφασης, της καταφατικής γενικότερα σκέψης και κουλτούρας, της παραγωγής και της σχεδόν αυτόματης μηχανικής και μηχανιστικής αναπαραγωγής κλισέ από τις κοινωνικές ιδίως επιστήμες, μέσα από και σε νόρμες και από ενδογενείς, ενσωματωμένες παθητικά και εσωτερικευμένες πλέον νορματιβιστικές διαδικασίες, απόρροια της (αυτο-)υποβολή, και κυρίως της επικυριαρχίας του συστήματος και της σύστοιχής του συστηματικής σκέψης, οδηγεί στη συνειδητοποίηση της ανάγκης ξε­περάσματος των νορμών, ως προϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ για την επίτευξη της απε­λευθέρωσης αλλά και όποιας απελευθερωτικής και χειραφετησιακής πρακτικής, ακόμη και της ελάχιστα δυνατής.

Η κριτική της κατεστημένης επιστήμης (δηλαδή του εμπειρισμού, του περιγραφισμού, του θετικισμού, της κατάφασης, που παράγουν χωρίς σταματημό οι σύγχρονες αλλοτριωμένες   κοινωνικές ιδίως επιστήμες) με βάση και αναφορά τη σύγχρονη μετακριτική διεπιστημονικότητα, οδηγεί στη συνειδητοποίηση της ανάγκης ξεπεράσματος των νορμών. Έτσι, θα ανοίξει ο δρόμος δημιουργίας νέων εννοιών, νέων concepts και μάλιστα σύμφωνα πάντα με τον Αντόρνο, με αποσπασματικό πάντοτε τρόπο και συγχρόνως σε  παράταξη, σε σειρά, με simulation, σύμφωνα με τον Duve¹⁰, και σύμφωνα με τους Χορκχάϊμερ¹¹ και Μαρκή¹², πάντοτε μετακριτικά. Ακόμη θα ανοίξει ο δρόμος για την επεξεργασία νέων μεθόδων, νέων αστερισμών εννοιών, δομών, διαδικασιών, για τη δημιουργία νέων, καινοτόμων, ακόμη και ανατρεπτικών καταστάσεων. Έτσι μπορούμε να φθάσουμε πέραν από την έννοια, μέσω της έννοιας (Αντόρνο), στο ξεπέρασμα της έννοιας, ανοίγοντας το δρόμο τη μεταγνώση, στη μεταγλώσσα, τη μετα-αισθητική, τη μεταθεωρία. Στην ολικά απελευθερωμένη μεταφιλοσοφία και, κατά τους φρανφουρτιανούς, μεταθεωρίας. Προς τούτο βασικές πτυχές της μετακριτικής διεπιστημονικότητας πρέπει να είναι η αναδραστικότητα (réactivité), η αντιστρεψιμότητα (renversibilité) και κυρίως η αντιστροφή (détournament) και βέβαια πάντα η αμεσότητα¹³, και ειδικότερα η νέα αμεσότητα που δημιουργεί το σύστημα με τη βαθιά και παρατεταμένη κρίση του, η οποία διαλύει ολες τις υπερδομές και τις διαμεσολαβήσεις. Έτσι οδηγούμαστε στη νέα απελευθερωτική-χειραφετησιακή αρχή της αμεσότητας. Μόνο μέσω αυτών των καινοτόμων και δημιουργιών διαδικασιών και πρακτικών θα βγει η  ανθρωπότητα στο ξέφωτο μετά από μακραίωνη ιδεολογική, ψυχική - ψυχολογική, κοινωνική και πνευματική αλλοτρίωση, εξάρτηση, υποταγή.

 

Η διεπιστημονικότητα, η οριζοντιότητα¹⁴ και η διαδιεπιστημονικότητα¹⁵ (trandisciplinarité) είναι βασικές επίσης πτυχές σήμερα της σύγχρονης μετακριτικής σκέψης στην εποχή της παγκοσμιότητας των νοημάτων, των εννοιών, των καταστάσεων, παρέχοντας τη δυνατότητα συνεχών ανοιγμάτων, διευρύνσεων γενικά, του μοντέλου ειδικότερα, όπως επέτασσε ο Γκολντμάν, μεθοδολογικών και μεθοδικών επεκτάσεων σε νέα πεδία  ή ακόμη και δημιουργίας νέων πεδίων, σε συνδυασμό πάντοτε με την αρχή της μεταστροφής ή της αντιστροφής.

Από την άλλη, σήμερα η  τάση προς τη διεύρυνση της κριτικής σκέψης προς τα διαρεύματα (transcourants) σε συνδυασμό με την επιπεδότητα (planeité) κατά τον Γκρήνμπεργκ¹⁶ της μοντέρνας τέχνης, που ουσιαστικά είναι ένα νέο και καινοτόμο ανοιχτό σύστημα αισθητικής σκέψης και καλλιτεχνικής πρακτικής, έχει δημιουργήσει ανεξάντλητες δυνατότητες για την αυτοανανέωση και τον διαρκή απελευθερωτικό αυτοπροσδιορισμό της τέχνης και της σκέψης.

Επιπλέον η τάση αυτή προς τα διαρεύματα  της σκέψης, σε συνδυασμό με την μεθοδολογική επιπεδότητα κ.λ.π. στη συνέχεια και του Ντελέζ¹⁷  ανοίγουν νέες προοπτικές, νέες δυνατότητες, νέους ορίζοντες στην ολική ή τουλάχιστον ολίζουσα μετακριτική, προσπαθώντας την υπέρβασή των αντιφάσεων, ή τουλάχιστον το φωτισμό του υπό νέες οπτικές γωνίες. Έτσι οδηγούμαστε προς νέα κριτικά και σφαιρικά (globals) δια-ρεύματα της σκέψης σήμερα, εποχή της προϊούσας αποσύνθεσης της παγκοσμιοποίησης: Στην εποχή της δομικά αβέβαιης και άκρως αντινομικής αποπαγκοσμιοποίησης^• την εποχή τραγικής αποδόμησης, αποσύνθεσης της παγκοσμιοποίησης.

Από την άλλη, η δυναμική της ριζοσπαστικής αρχής της αντιστροφής, που θεμελιώθηκε από το νεαρό επαναστάτη Μαρξ¹⁸ στα 1843-44, την περίοδο της μετάβασής του από τον αριστερό χεγκελιανισμό στη νέα ιστορική και διαλεκτική μαρξιανή πλέον ή μαρξική σύλληψη του ανθρώπου και του ανθρώπινου γίγνεσθαι γενικότερα, συνιστά μια αξεπέραστη μέχρι σήμερα μεθοδική – μεθοδολογική – ριζική ιδεολογική πράξη, που συντελείται σε επίπεδο συνείδησης από τον κριτικό διανοούμενο, καλλιτέχνη, θεωρητικό, αλλά κυρίως από το ιστορικό υποκείμενο, το οποίο ξεπερνά το φετιχισμό, μέσω της απόκτησης συνείδησης της θεμελιακά αρνητικής συνθήκης του που επικρατεί μέσα στο σύγχρονο κυρίαρχο-εκμεταλλευτικό σύστημα. Έτσι πραγματοποιείται, σύμφωνα με τη χεγκελιανή επιταγή, η συνειδητοποίηση και η χειραφέτηση  δια του ξεπεράσματος. Πραγματοποιείται δηλαδή, πάντα κατά το αριστερό χεγκελιανo-μαρξικό σχήμα,  το είναι ως χρονική συγκεκριμενοποίηση του γίγνεσθαι, σύμφωνα με τον αριστερό ειδικότερα χεγκελομαρξισμό, φρανκφουρτιανής ή νεοφρανκφουρτιανής πλέον σήμερα έμπνευσης. Η πραγμάτωση αυτή, ή η πραγματοποίηση (κατ΄ άλλους) συντελείται, κατά τον Λεφέβρ¹⁹ (σύμφωνα με τη θεωρητικοποίηση του Μαρξ: Οι θέσεις για τον Φόϋερμπαχ)²⁰, μόνο δια του ξεπεράσματος. Αυτή η θεμελιώδης ανατροπή και αναστροφή, ειδικά σήμερα σε συνθήκες ακόμη πολύπλοκης παγκοσμιοποίησης,  θα είναι το ίδιο πολύπλοκη, δηλαδή πολυδιάστατη, διεπιστημονική και κατά κανόνα αντιφατική, ακόμη και αντινομική. Όμως, η σύστοιχη θεωρητική επεξεργασία, με βάση πάντα την καταγγελία και  την αποκάλυψη της κατεστημένης τάξης πραγμάτων και της ολικής και αποτρόπαιας κυριάρχησης σε όλες τις μορφές της, θα πρέπει να είναι, κατά τον Αντόρνο, πάντοτε αποσπασματική. Δηλαδή χωρίς σύστημα. Ακριβέστερα θα πρέπει να στρέφεται ενάντια στο σύστημα και πρωταρχικά ενάντια στο κυρίαρχο σύστημα σκέψης, αλλά κυρίως ενάντια στο ολικά κυρίαρχο κοινωνικό και ιδεολογικό. Η αντορνική έτσι αποσπασματικότητα και αφοριστικότητα προστατεύουν τη μετακριτική σκέψη, τη μαχόμενη συνείδηση από το σύστημα, την εγγενή τάση ενσωμάτωσης σε αυτό. Συγχρόνως, με βάση και αναφορά αυτές τις αντορνικές έννοιες – καταστάσεις του πνεύματος πλέον, αλλά συνάμα και μεθοδολογικές αρχές της σύγχρονης μετακριτικής θεωρίας, διαμορφώνουμε εφεξής μια νέα ιστορική-θεωρητική κατάσταση, που μπορεί να φωτίσει μετακριτικά την πράξη, κυρίως την αναγκαία μετατρεπτική πράξη. Έτσι μπορούμε να φθάσουμε και  στην αναγκαία συστηματική  διεπιστημονική αποσπασματική  μετακριτική άρνηση και στη συστηματική καταγγελία της κυρίαρχης τάξης πραγμάτων, με στόχο πάντοτε, στον ύστερο και παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, το ξεπέρασμα της μονοδιάστατης σκέψης, τέχνης και κουλτούρας. Με τον τρόπο αυτό φθάνουμε στη σύλληψη αυτής της πάντοτε νέας, σύνθετης και (μετα-κριτικής, ακομη και αρνητικής ψυχοδιανοητικής και πνευματικής-ιδεολογικής δυναμικής κατάστασης, καταλήγομε στη διεπιστημονική αποσπασματική μετακριτική καταγγελία του συστήματος σε όλες του τις εκφράσεις και εκφάνσεις, με στόχο την εννοιακή-εννοιολογική αντιστροφή, την ιδοελογική στη συνέχεια αναστροφή, την απομυθοποίηση της κατεστημένης τάξης πραγμάτων σε όλες τις μορφές της. Στη συνεχή, μόνιμη, σταθερή, ολική καταγγελία του ύστερου και παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Στην καταγγελία αυτή χωρίς αρχή και χωρίς τέλος (“sans commencement et sans fin” - Αντόρνο) όσο κυριαρχεί το σύστημα. Στη μόνιμη και σταθερή καταγγελία της κατεστημένης τάξης και της κυριάρχησης. Στην καταγγελία ως στάσης (attitude) πλέον, που είναι και προϋπόθεση της εμφάνισης, της δημιουργίας, της συγκρότησης ως υπαρκτής και μόνιμης κατάστασης της ιδεολογικής πρώτιστα και κυρίως κριτικής στάσης. (Βλ. μεταξύ άλλων τον Κονφορμίστα του Μπερτολούτσι). Υπ’ αυτήν την έννοια, η κυριάρχηση σε όλες τις μορφές της, ως άκρως αλλοτριωτική και καταπιεστική ολικά κατάσταση, πρέπει να ξεπεραστεί, να ανατραπεί, να τελειώσει. Θα πρέπει ακόμη να γίνει συνείδηση ότι στον ύστερο και παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό δεν πρόκειται ποτέ να απελευθερωθεί ο άνθρωπος, όσο «ιδεολογικά, τεχνικά, πολιτικά, το ποσοτικό αναδεικνύεται σε κανόνα, σε νόρμα, σε αξία» (H. Lefebvre). Και η κατάσταση αυτή πρέπει να ξεπεραστεί, να ανατραπεί, να τελειώσει. Διαφορετικά, δεν πρόκειται ποτέ να απελευθερωθεί ο άνθρωπος. Είναι απόλυτα αναγκαία η συνειδητοποίηση του ξεπεράσματος του συστήματος (σύγχρονη αρνητική ολότητα), για ν’ απελευθερωθεί ο άνθρωπος. Αυτή η νέα  απελευθερωτική μετακριτική κοινωνική περίοδος της σκέψης και της πράξης, εξ ορισμού χειραφετησιακή, και που ως τέτοια θα ανοίξει το δρόμο σε νέους ορίζοντες σκέψης, πράξης, δραστηριότητας, ακόμη και ύπαρξης, θα δημιουργήσει και τις προϋποθέσεις της γενικότερης χειραφέτησης της κοινωνίας από τον ανθρωπο με όρους αυτονομίας και αυτοπροσδιορισμού.

 

Η μακρόχρονη μετακριτική διεπιστημονική θεωρητικοποίηση με την αντίστοιχη μεθοδολογία που εισηγηθήκαμε και επεξεργαστήκαμε με βάση και αναφορά πάντοτε  τη συστηματική μελέτη της ιστορίας και θεωρίας της Μοντέρνας τέχνης, αποδίδει πάντοτε προτεραιότητα στη μορφή, στη μελέτη των μορφών της μοντέρνας τέχνης ειδικότερα, του μοντερνισμού γενικότερα, της μοντέρνας-μοντερνιστικής μορφής και ιδεολογίας, του μοντέρνου - μοντερνιστικού πιο συγκεκριμένα  προτάγματος. Με βάση τον Μπένζαμιν²¹, από την κριτική της τέχνης (μελέτη των μορφών εκ του σύνεγγυς με κριτικό τρόπο), πηγαίνουμε στην αισθητική, με γενετικό και, κατά τον Γκολντμάν, με ιστορικογενετικό τρόπο. Σε κάθε περίπτωση προέχει η μορφή, η μορφολογική προσέγγιση της τέχνης. Από την τέχνη πηγαίνουμε στην Κουλτούρα²², την Επικοινωνία²³ και την Κοινωνία²⁴, θεωρημένες πάντοτε στις μεταξύ τους διαλεκτικές σχέσεις, αλληλοεπιδράσεις, αλληλοσυσχετίσεις και αλληλοδράσεις στην ολότητά τους. Μέσα στη μορφή υπάρχει η κοινωνία. Ως εκ τούτου αισθητική σημαίνει κριτική πρόσληψη και συνάμα κριτική  μελέτη  της κοινωνίας, με βάση, σήμερα, τη σύνθετη και πολύπλοκη μεθοδολογία της μετα-αισθητικής. Από την άλλη, η  κοινωνία είναι, σύμφωνα με τον Αντόρνο,  μέσα στην τέχνη. Σήμερα πλέον από τη μετα-αισθητική πηγαίνουμε στη νέα ανθρωπολογία²⁵, θεωρώντας την ως τη γενική, την καθολική επιστήμη προσέγγισης της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας, προς το άλλον της: την απελευθέρωση και την χειραφέτησή της. Η τέχνη και ειδικότερα η μοντέρνα εκλαμβάνεται από τη σύγχρονη μετακριτική διεπιστημονικότητα  ως διεπιστημονικό γνωσιακό-γλωσσολογικό πρόβλημα και ως διαδικασία μορφογένεσης, άρα συνειδητοποίησης της διαδικασίας συνθετοποίησης και πολυπλοκοποίησης των σύγχρονων ανθρώπινων αναγκών. Ως εκ τούτου οι έρευνές μας είναι δομικά  διεπιστημονικά σύνθετες με την έννοια ότι τείνουν διαρκώς και εμμενώς στη συνθετοποίηση και την αντίστοιχη δημιουργία όλο και πιο σύνθετων εννοιών και θεωρητικών καταστάσεων μέσα σε συνθήκες ήδη σύνθετες και μάλιστα εκ των πραγμάτων πολύπλοκες: Ιστορία και θεωρία της μοντέρνας τέχνης και του πολιτισμού, Αισθητική, παγκοσμιοποίηση, μετα-αισθητική, μετακριτική, μεταφιλοσοφία^26. Απελευθερωτική νέα ανθρωπολογία, με την έννοια κυρίως του Μαρκούζε, εν τω γίγνεσθαι.

 

Η κριτική διεπιστημονικότητα ενσωματώνει δημιουργικά τη δύναμη του αρνητικού που παράγει εγγενώς το σύστημα, τον αρνητισμό των exclus, των απορριμμένων («η μόνη ελπίδα είναι αυτοί που δεν έχουν καμία ελπίδα», Μπένζαμιν), των ρέμπελων (βλ. το πρόσφατο κίνημα των ρέμπελων της Αιγύπτου), των λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά επαναστατημένων, τον αρνητισμό ως γενική, μόνιμη -αυτόνομη και αυτάρ­κη, κατά το δυνατόν - στάση ζωής, με στόχο την ανασύνθεση όλων αυτών σε επίπεδο ολικού διαλεκτικού αρνητισμού (αρνητική διαλεκτική) ή σε επίπεδο ολικής αρνητικής διαλεκτικής προς το άλλο, το νέο, το καινοτόμο, το πρωτοπόρο, το ριζοσπαστικό, το εναλλακτικό, το επαναστατικό. Από την άλλη, οι σύγχρονες προχωρημένες διεπιστημονικές ή ακόμη και πολυδιεπιστημονικές έρευνες ανοίγουν νέους άγνωστους και μη προβλέψιμους δρόμους σκέψης, θεωρίας και πρακτικής, διαμορφώνουν ακόμη τις απαραίτητες προϋ­ποθέσεις - όταν αυτές είναι συστηματικές και προχωρημένες - μιας αυτοτροφοδοτούμενης αυτόνομης καινοτόμας και ριζοσπαστικής έρευνας, η οποία αναδεικνύει νέες θεωρητικοποιήσεις, ιδέες, έννοιες, (concepts). Έτσι εμπλουτίζονται και διευρύνονται οι ορίζοντες της σύγχρονης (μετα-)κριτικής θεωρίας και ανοίγουν νέοι δρόμοι και πεδία στην πράξη: για την απελευθερωτική πράξη. Επίσης έτσι ανοίγουν νέοι δρόμοι στη σκέψη πέρα από τα παραπλανητικά επιφαινόμενα,  στην έρευνα χωρίς όρια, για την απελευθέρωση, όπως ήθελε και ο Τζιακομέττι στην πρωτοπόρα καλλιτεχνική πράξη.

 

Με βάση τη σύγχρονη θεωρία των δικτύων, της ανάδρασης και τις μεθοδολογικές και επιστημολογικές κατακτήσεις της Μοντέρνας Τέχνης και της ιστορικής Κριτικής Θεωρίας επεξεργαστήκαμε και εφαρμόσαμε μια προχωρημένη διεπιστημονική μεθοδολογία στο Εργαστήριό²⁷ μας, με τη χρήση της Νέας Τεχνολογίας, η οποία συνίσταται στη διαδοχική ατομική και συλλογική γραφή, ξαναγραφή, συμπλήρωση, επέκταση, διόρθωση, εμβάθυνση, συστηματοποίηση κειμένων, μέχρι βαθμού αυτο-αναίρεσης. Πρόκειται για επεξεργασία λιγότερο ή περισσότερο συλλογική κειμένων: Κείμενα, Αντι-κείμενα, εισηγήσεις, αντι-εισηγήσεις, προτάσεις-αντιπροτάσεις, σύστημα, αντισύστημα: Γλώσσα − μεταγλώσσα: αυτονόμηση της γλώσσας. Κείμενα − μετα-κείμενα: Μετακριτική, μεταφιλοσοφία, μετα-αισθητική. Έτσι δημιουργείται σιγά-σιγά μια συγκεκριμένη σύγχρονη μορφή  μετακριτικής έως και αυτο-αναιρετικής μορφής επεξεργασίας κειμένων, και που μέσω αυτής μπορούμε να φθάσουμε στη συγκρότηση μιας κατά το δυνατόν προχωρημένης σύγχρονης μετακριτικής διεπιστημονικής θεωρητικοποίησης του σύγχρονου πολιτισμικού γίγνεσθαι σε συνθήκες βαθιάς κρίσης, κρίσης  της κοινωνίας, κρίσης  του πολιτισμού, κρίσης γενικής. Συγχρόνως μέσα από αυτή την πολύπλοκη διαδικασία μπορούμε να συλλάβουμε, ακόμη και να δημιουργήσουμε μια νέα, δομικά πλέον,  διεπιστημονική σύλληψη της διαλεκτικής θεωρίας-πράξης εν τω γίγνεσθαι, ξεκινώντας πάντα από τις ιστορικές αναλύσεις της Σχολής της Φρανκφούρτης και ειδικότερα της θεωρητικοποίησής της για την κυριάρχηση, και μάλιστα σήμερα που οι αντινομίες του συστήματος, αλλά και η εγγενής τάση του προς τον αυταρχισμό και τον ολοκληρωτισμό  αναδεικνύουν αυτή την έννοια σε κεντρική. Με αυτό τον τρόπο θα διαμορφώσουμε το πρόταγμα της Νέας Ανθρωπολογίας²⁸. Το σχέδιο-πρόταγμα αυτό είναι το μόνο που στοχεύει στην επανανθρωποίηση του ανθρώπου μέσα στην καθολική, τη παγκοσμιοποιημένη σύγχρονη αλλοτρίωση. Και για αυτό έχει πάθος, ένταση, προϋποθέτει τη στράτευση και καλεί σε αυτήν, σε συμπόρευση, σε πράξη, θεωρητική και πρακτική και μάλιστα σε διάρκεια, παρατεταμένη. Σε έναν ανυπέρβλητο διαρκή αγώνα θεωρητικό και πρακτικό. Το σχέδιο αυτό είναι ιστορικής σημασίας, μεγαλεπήβολο και, πριν από όλα, αναγκαίο: Επιβάλλεται εξάλλου και από την αδήριτη φορά των πραγμάτων προς τον κριτικό αναστοχασμό και στον αυτοπροσδιορισμό.

 

Η κρίση ανέδειξε τον άνθρωπο, το πρόβλημα άνθρωπος σε κεντρικό, καθοριστικό.  Καθήκον μας να το φωτίσουμε, και μέσω αυτής της διαδικασίας να βοηθήσουμε την κοινωνία στη διαδικασία αυτοσυνείδησης, στην οποία αναγκάστηκε από τον ταξηφιλελευθερισμό να μπει.  Έτσι με βάση την πολύπλοκη, αλλά προπάντων συνεκτική αυτή μεθοδολογία μας, και βέβαια μέσω αυτής,  διαμορφώσαμε τις βάσεις για ένα αυτόνομο διεπιστημονικό μεθοδολογικό μοντέλο σε διασύνδεση. (Υπονοείται και η θεωρία των Αυτόματων, των Δικτύων κ.α. επαναθεωρητικποιημένη και επικαιροποιημένη κριτικά). Εξάλλου έχουμε δημιουργήσει τις βάσεις ενός μεγαλεπήβολου, συστηματικού και απαιτητικού αντίστοιχου προγράμματος, στα πλαίσια του οποίου έχουμε ήδη δημοσιεύσει αρκετά κείμενα, έχουμε οργανώσει τρία στρογγυλά τραπέζια και προγραμματίζουμε νέες εκδόσεις και εκδηλώσεις. Από την άλλη, ο συλλογικός τρόπος επεξεργασίας των θεμάτων, των κειμένων κ.τ.λ. που αναπτύξαμε επί σειρά ετών στο Εργαστήριό μας, μας επιτρέπει να αντιμετωπίσουμε ικανοποιητικά τα πολλά νέα και σύνθετα προβλήματα που δημιουργεί η αντιφατική μεταπαγκοσμιοποίηση που μπήκαμε^4*.

 

Η διεπιστημονικότητα, και ειδικά η κριτική διεπιστημονικότητα, ενσωματώνει (κριτικά) τη δύναμη του αρνητικού που παράγει εγγενώς το σύστημα, τον αρνητισμό των exclus, των απορριμμένων, των ρέμπελων, των επαναστατημένων, τον αρνητισμό ως γενική στάση ζωής, με στόχο την ανασύνθεση όλων αυτών σε επίπεδο ολικού διαλεκτικού αρνητισμού (αρνητική διαλεκτική) ή σε επίπεδο ολικής αρνητικής διαλεκτικής προς το άλλο, το πρωτοπόρο, το καινοτόμο, το ριζοσπαστικό, το εναλλακτικό, το επαναστατικό, το νέο. Οι σύγχρονες διεπιστημονικές ή ακόμη και πολυδιεπιστημονικές έρευνες ανοίγουν νέους άγνωστους και μη προβλέψιμους δρόμους σκέψης, θεωρίας και πρακτικής. Διαμορφώνουν ακόμη και τις απαραίτητες προϋποθέσεις, όταν αυτές είναι συστηματικές και προχωρημένες, μιας αυτοτροφοδοτούμενης αυτόνομης καινοτόμας και ριζοσπαστικής έρευνας, η οποία αναδεικνύει νέες θεωρητικοποιήσεις, ιδέες, έννοιες, concepts, με στόχο πάντοτε την απελευθέρωση δια της μόνιμης, σταθερής, ολικής Νέας μεγάλης άρνησης. Σε κάθε περίπτωση δημιουργούν το αντίστοιχο πνεύμα αναζήτησης, έρευνας, κριτικής, αμφισβήτησης, ανατροπής …

 

Η διεπιστημονικότητα, η διαθεματικότητα, η διακλαδικότητα, η διακαλλιτεχνικότητα (η οποία είναι η βάση της αισθητικής πολυμορφίας), η διαπολιτισμικότητα (ως βάση της πολιτισμικής πολυμορφίας) αποτελούν τις αναγκαίες προυποθέσεις σήμερα ώστε οι κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες να επιτύχουν το απαραίτητο άνοιγμα στο πεδίο δημιουργίας νέων συνθετότερων ή και πολυπλοκότερων πεδίων, άνοιγμα ενταγμένο στη γενικότερη τάση προς τη συνθετοποίηση των πεδίων: Προς νέες ορθολογικότητες υπό σύλληψη-συγκρότηση, σύνθεση ορθολογικοτήτων, διαρκής διεπιστημονική-συνθετική ανασυγκρότηση πεδίων: Έτσι οδηγούμαστε στη σύλληψη νέων ορθολογικοτήτων, στη σύνθεση ορθολογικοτήτων, στη διαρκή διεπιστημονική-συνθετική ανασυγκρότηση πεδίων: Προς το όλον, τη δύσκολα κατακτώμενη ολότητα, που πλην όμως πρέπει να είναι ο πάντοτε κύριος και καθοριστικός στόχος. Διαφορετικά, ο εμπειρισμός και ο ποζιτιβισμός είναι αναπόφευκτοι. Συγχρόνως, μέσω της διαθεματικότητας και της διεπιστημονικότητας επιτυγχάνεται το ξεπέρασμα της αλλοτριωτικής και ισοπεδωτικής μονοδιάστασης της σκέψης, των μονογραμμικών (monolines) αντιλήψεων, της ολοκληρωτικής δομής της ενιαίας σκέψης. Από την άλλη υπάρχει απόλυτη ανάγκη να στραφεί η σκέψη προς το όλον, το διεπιστημονικό, το διακαλλιτεχνικό (το ισοδύναμο της διεπιστημονικότητας στον καλλιτεχνικό χώρο), το διαπολιτισμικό, υπό το βάρος της συνειδητοποίησης της εργαλειοποίησης της σκέψης και του λόγου, που έχει  δημιουργήσει και επιβάλλει το σύστημα, το σύστημα της παγκοσμιοποίησης ειδικότερα. Η σύγχρονη πολύπλοκη, αυτόνομη, αυτοτελής, αυτοθεσμιζόμενη διεπιστημονικότητα στην πορεία της προς τη δύσκολα κατακτώμενη  ολότητα, που πλην όμως παραμένει πάντοτε ο κύριος και καθοριστικός στόχος, αναδεικνύεται πλέον στη νέα μεγάλη πρόκληση της μετακριτικής, της μεταφιλοσοφίας και της μετα-αισθητικής…  Διαφορετικά ο εμπειρισμός και ο ποζιτιβισμός είναι αναπόφευκτοι. Συγχρόνως, μέσω της διαθεματικότητας και της διεπιστημονικότητας επιτυγχάνεται το ξεπέρασμα της αλλοτριωτικής και ισοπεδωτικής μονοδιάστασης, των αντιλήψεων monolines. Υπάρχει απόλυτη ανάγκη να στραφεί η σκέψη προς το όλον, το διεπιστημονικό, το διακαλλιτεχνικό (το ισοδύναμο της διεπιστημονικότητας στον καλλιτεχνικό χώρο), το διαπολιτισμικό υπό το βάρος της συνειδητοποίησης της εργαλειοποίησης της σκέψης και του λόγου που έχει δημιουργήσει και επιβάλλει το σύστημα, το σύστημα της παγκοσμιοποίησης ειδικότερα.

Μέσω της διαθεματικότητας και της διεπιστημονικότητας επιτυγχάνεται το ξεπέρασμα της αλλοτριωτικής και ισοπεδωτικής μονοδιάστασης, των μονογραμμικών αντιλήψεων (monolines). Υπάρχει απόλυτη ανάγκη να στραφεί η σκέψη προς το όλον, το διεπιστημονικό, διακαλλιτεχνικό (το ισοδύναμο της διεπιστημονικότητας στον καλλιτεχνικό χώρο), το διαπολιτισμικό υπό το βάρος της συνειδητοποίησης της γενικευμένες πτωχοποίησης της σκέψης και της εργαλειοποίησης και του λόγου, που έχει δημιουργήσει και επιβάλλει το σύστημα, το σύστημα της παγκοσμιοποίησης ειδικότερα.

 

Η νέα πρωτοπόρα μεθοδολογία επεξεργασίας κειμένων (textes): διαδοχική γραφή, διόρθωση, συμπλήρωση, εμβάθυνση, επέκταση (work in progress) με τη βοήθεια (ή μέσω) υπολογιστή είναι (ή καταλήγει να γίνει) αυτόνομη, αντικειμενική, εσωτερική, και ως τέτοια οδηγεί εμμενώς στην απελευθέρωση της γλώσσας (langage), στη μετα-γλώσσα, σε μια νέα σύνθετη, συμπυκνωμένη, πρωτοπόρα γλώσσα, και σε μια εξίσου πρωτοπόρα θεωρητικοποίηση, λογική: έτσι ανοίγει ο δρόμος της μετακριτικής, της μετα-αισθητικής και γενικότερα της μετα-φιλοσοφίας. Έτσι δηλαδή διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για την ανάδειξη και τη δημιουργία νέων μορφών: γλωσσικών, αισθητι­κών, καθώς και νέων περιεχομένων, νέων καταστάσεων. Με τον τρόπο αυτό μπαίνουμε σε μια αυτο-τροφοδοτούμενη και αυτο-θεσμιζόμενη διαδικασία καινοτομίας, καινοτόμας δημιουργίας νοημάτων, συνθέσεων. Έτσι μπορούμε να φθάσουμε στην απελευθέρωση της μετακριτικής διεπιστημονικής δημιουργικότητας και δημιουργίας… (Βλ. Th. Adorno: Minima moralia²⁹,  Dialectique négative³⁰, Théorie esthétique³¹).Ακόμη περισσότερο μέσα από αυτή την εμμενή, την άκρως, την ολικά εμμενή ερευνητική διαδικασία της, τη στοχαστική και αναστοχαστική αυτόνομη πρακτική της, η σκέψη μπορεί να παράξει την ίδια την άρνησή της (sa propre négation), για να παραφράσουμε τον Μαρξ. Βασικές πτυχές αυτής της διαδικασίας είναι η aυτο-άρνηση, αυτο-αναίρεση, η αναστροφή (détournement) (Ντεμπόρ-Βανεγκέμ), η διαρκής, αυτοεπαναλαμβανόμενη σε κάθε πρόταση, σε κάθε κεφάλαιο, σε κάθε κείμενο μεταστροφή. Πρόκειται για μια δομική διαδικασία αυτο-αναίρεσης της σκέψης, στην ερευνητική κατεύθυνση συστηματικής αναζήτησης του άλλου, σύλληψης, δημιουργίας «του άλ­λου της» (Αντόρνο) («de son autre»). Έτσι η σκέψη αποφεύγει το σύστημα, το αρνείται σταθερά, καθώς και το ολικά αλλοτριωτικό, ορθολογιστικό, πραγμοποιητικό συστημισμό ως μέθοδο και ως διανοητική-μεθοδολογική- ιδεολογική στάση. Συνάμα πρόκειται και για μια (αυτο-)κριτική και μετακριτική διανοητική και θεωρητική μεθοδολογία και ερευνητική εργασία, η οποία θέτει ένα τέλος στην αρχή της ταυτότητας. Έτσι η σκέψη οδηγείται προς το άρρητο, το μη προβλέψι­μο, το δομικά απροσδιόριστο, το αβέβαιο. Στο εκ των προτέρων απελευθερωτικό και συνάμα απελευθερωμένο από τον ορθολογισμό και το σύστημα μη προσδιορίσιμο. Αυτό είναι συγχρόνως εν δυνάμει και ενδογενώς, ακόμη και εγγενώς δυναμικά - απελευθερωτικά μορφοποιήσιμο: Ένα πολύμορφο και δυναμικό διαρκώς απελευθερωτικό άλλο, νέο, ανατρεπτικό, υπό την προϋπόθεση πάντοτε της παρέμβασης της συνειδητοποιημένης πρωτοπορίας, της ιστορικής συνειδητής πράξης. Με αυτό τον τρόπο  ανοίγει και ο δρόμος για μια νέα σύνθετη και πολύπλοκη μετακριτική διαλεκτική διαδικασία, που οδηγεί τη σκέψη σε νέους και αδιερεύνητους ακόμη χώρους του επιστητού, της τέχνης και της σκέψης γενικότερα, σε νέες προκλήσεις, σε νέες εννοιολογήσεις, σε νέες αλλά πάντοτε μετακριτικές κατα­στάσεις και θεωρητικοποιήσεις.

 

Σήμερα η διεπιστημονικότητα, λιγότερο ή περισσότερο συστηματική, μεθοδολογική, κριτική (όπως ήδη έχουμε εισηγηθεί με προηγούμενα κείμενά³² μας, μέσα στις σύγχρονες συνθήκες ακραίας κρίσης μπορεί να ανοίξει νέους δρόμους στην έρευνα και τη θεωρία,μ να τις απελευθερώσει από φορμαλιστικές και ορθολογιστικές λογικές, από μονοδιάστατες και μονογραμμικές αντιλήψεις, που δημιούργησε και επέβαλε, σύμφωνα με τον Μαρκούζε, ο μονοπωλιακός καπιταλισμός. Η διεπιστημονικότητα όπως την εισηγήθηκε ο Χορκχάϊμερ³³ στις απαρχές της κριτικής θεωρίας στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1930, έσωσε ακριβώς  την κριτική θεωρία από το δογματισμό, τη μονομέρεια, τις σχηματικές, τις εξελικτικές  αντιλήψεις και άνοιξε πολλαπλούς και μάλιστα μη προβλέψιμους ερευνητικούς ορίζοντες και στην ουσία αποτέλεσε την αφετηρία της σύνθεσης γενικά και ειδικότερα της ιστορικά μοναδικής σύνθεσης της κοινωνιολογίας με τη φιλοσοφία και την Αισθητική, δημιουργώντας σιγά-σιγά την κοινωνική φιλοσοφία ή τη φιλοσοφική κοινωνιολογία και σε κάθε περίπτωση καταγράφοντας ή και κατοχυρώνοντας πλέον τη φιλοσοφία ως κοινωνική, τη δε Αισθητική ως το υπέρτατο οικοδόμημα, την απόληξη και συνάμα τη σύνθεση της κριτικής θεωρίας. Υπ’ αυτή την έννοια σήμερα, που έχουν καταρρεύσει όλες οι «επιστημονικές» σταθερές των πάλαι ποτέ κραταιών κοινωνικών επιστημών υπό το βάρος της ολικής αποσύνθεσης της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή σε όλα τα επίπεδα, στη βάση και το εποικοδόμημα, έχουμε ανάγκη από μια νέα διεπιστημονικότητα, υπό την οπτική της σύλληψης και της επεξεργασίας της αναγκαίας και επιβαλλόμενης πλέον από τη φορά των ίδιων των πραγμάτων μέσα στη γενικότερη αβεβαιότητα, που έχει προκαλέσει η σύγχρονη καθολική κρίση αναφορών, προτύπων  ΝΕΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ, όπως έχουμε ήδη επισημάνει³⁴.

Η σύγχρονη εποχή της μετακριτικής γνώσης και μεταγνώσης (metacognition) επιβάλλει διαρκείς ανασυγκροτήσεις, διαρκώς νέες αναδομήσεις του μοντέλου. Και αυτή επιτυγχάνεται μόνο με συνεχή θεωρητική έρευνα, με πνευματική και διανοητική  εγρήγορση, με διαρκή θεωρητική επεξεργασία και καινοτόμα δημιουργία και δημιουργικότητα, σε όλα τα επίπεδα και σε όλους τους τομείς της επιστήμης, με την ανάδειξη του αυτόνομου, ακόμη και του αυτοθεσμιζόμενου, χαρακτήρα της (μετα-κριτικής  σκέψης, του  θεμελιώδους  χαρακτήρα της αισθητικής και πολιτισμικής πολυμορφίας, της αυτόνομης και αυτοθεσμιζόμενης δημιουργικότητας ως τέτοιας. Έτσι μπορεί να δημιουργηθεί ένα Ινστιτούτο-Διεθνές δίκτυο σήμερα σε συνθήκες βαθιάς κρίσης και ριζικών θεωρητικών ανασυγκροτήσεων στη συνέχεια των ιστορικής σημασίας ερευνών και θεωρητικών επεξεργασιών της πρώιμης και νεότερης Σχολής της Φρανκφούρτης, τις οποίες εξάλλου θα έχει πάντοτε ως βασική αναφορά.

 

Οι Κοινωνικές Επιστήμες σήμερα πρέπει να διαμορφώσουν τις προϋποθέσεις για να φθάσουμε σε μία  αλήθεια σύνθετη, πολύπλοκη, ακόμη και αντιφατική, ίσως και αντινομική, όπως είναι η φύση της παγκοσμιοποίησης³⁵. Υπ’ αυτή την έννοια, είναι απόλυτη ανάγκη ν’ αποφευχθούν οι περιοριστικές (réductionistes), σχηματικές, μερικές, φορμαλιστικές αντιλήψεις, για την Αλήθεια. Δηλαδή προέχει να προταχθούν τα  ενύπαρκτα, τα δυναμικά στοιχεία που εμφανίζονται, από τις εσωτερικές διαδικασίες της πραγματικότητας, της ιδεολογίας, της θεωρίας με προεξάρχουσα πάντοτε την κριτική διάσταση.  

Έτσι, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για να φτάσουμε σε μία πάντοτε αποσπασματική-παρατακτική, ελλειπτική, μετακριτική, διεπιστημονική θεώρηση του σύγχρονου κοινωνικού αντιθετικού ή και αντινομικού είναι και κυρίως γίγνεσθαι, σύμφωνα με το ανυπέρβλητο – τουλάχιστον μέχρι σήμερα – γενικευμένο και αυτόνομο κριτικό πνεύμα των αναλύσεων της Κριτικής θεωρίας.

* * *

 Από την έρευνα στην προχωρημένη και πολιτισμική έρευνα.

Διεπιστημονική έρευνα η οποία επιζητά τη σύνθεση μεταξύ πεδίων ή μέσων ακόμη και αν αφετηριακά δεν συνδέονται  υποχρεωτικά.

Δημιουργία – δημιουργικότητα (création – créativité) μεταξύ επιστήμης-ών, τέχνης, πολιτισμού.

Από τη θεωρία της πολυπλοκότητας και της συνθετότητας σε σύνθετες (διεπιστημονικές) συλλήψεις, δημιουργίες, κατασκευές….

Έμφαση, αιχμή του δόρατος ο πολιτισμός, η πολιτισμική κληρονομιά: Μελέτη, έρευνα, δημιουργική προσέγγιση και πράξη, ανάδειξη και προβολή. Ανάπτυξη μέσω της ανάπτυξης του πολιτισμού. Πολιτισμική ανάπτυξη, η πολιτισμική ανάπτυξη ως προϋπόθεση της συνολικής ανάπτυξης ή ως βασική της συνιστώσα ή ως ολότητα.

Ανάπτυξη με επίκεντρο τον πολιτισμό, τις πολιτισμικές θεωρήσεις, τις σχολές τέχνης και σκέψης κ.α.

Δεν έχει όμως νόημα η όποια πολιτισμική θεώρηση και πρακτική χωρίς τη σε βάθος γνώση, τη συστηματική θεώρηση των κοινωνικών δεδομένων, μέσω της επισταμένης της συνεχούς μελέτης, των ανθρωπιστικών ερευνών. Για το λόγο αυτό προσβλέπουμε στη σύνθετη, τη διαλεκτική σύζευξη κοινωνικών και ανθρωπιστικών ερευνών και επιστημών με τον πολιτισμό.

* * *

 Θέματα

-        Η αυτόνομη τέχνη, η τέχνη για την τέχνη (Μπέκετ – Αντόρνο).

-        Η αυτόνομη κοινωνική θεωρία και κριτική θεωρία, κοινωνική φιλοσοφία. (Bλ. Χ. Μαρκούζε κ.ά. συλλ.  Η διαλεκτική της απελευθέρωσης³⁶).

-        Η κατά τον ίδιο τρόπο αυτόνομη σύγχρονη νεοφρανκφουρτιανή μετακριτική διεπιστημονική θεωρία.

-        Μοντέλο εφαρμοσμένης μετακριτικής, διεπιστημονικής έρευνας που επεξεργάστηκε και εφέρμοζε τις έρευνες του το Εργαστήριό μας.

-        Μικροδομή (στη συνέχεια του Μπένζαμιν) κοινωνική, φιλοσοφική και αισθητική θεώρηση στην εποχή της παγκοσμιοποίησης: το ελάχιστο είναι ολικό, το τοπικό είναι παγκόσμιο³⁷.

-        Η αμφισημία της γλώσσας ως συγκεκριμενοποίηση της αρνητικής διαλεκτικής στο χώρο της γλώσσας απέναντι στην πραγματοποίηση. Ξεπέρασμα του υποκειμένου πριν από το γενικό ξεπέρασμα.

-        Προς το τέλος της φιλοσοφίας του υποκειμένου; Προς το ξεπέρασμα της τέχνης και το ξεπέρασμα της κοινωνίας.

-        Σύστημα-αντισύστημα.

-        Τέχνη-αντιτέχνη.

-        Απόσπασμα – Ολότητα.

-        Από την τέχνη στις τέχνες.

-        Μετα-αισθητική.

 

Διαρεύματα σκέψης και πράξης

Πέραν και από τη διεπιστημονικότητα: Μύθος, Λόγος, Αφήγηση, Ποίηση, spéculation Contemplation ελεύθερα, χωρίς περιορισμούς ιδεολογικούς ή άλλους κ.τ.λ. Προς το ξεπέρασμα κάθε συμβατικής υπόστασης της σκέψης, της φιλοσοφίας. Ο κεντρικός χαρακτήρας της κριτικής διεπιστημονικότητας, και ιδίως της ιδεολογικής κριτικής, και ιδιαίτερα της αυτόνομης, της αυτοθεσμιζόμενης και αυτοτροφοδοτούμενης.

Διαρεύματα: (Transcourants) της σκέψης με ιστορική πάντοτε θέαση (visée).

Προς νέες κριτικές λογικές.

Πολυδιάστατα, σύνθετα μοντέλα σκέψης και πράξης. Ενότητα, μέσα στην πολυπλοκότητα, σκέψης και πράξης. Πολιτισμικά μοντέλα σε διαρκή μετεξέλιξη, σε διαρκές γίγνεσθαι και αλληλόδραση προς το άλλο, το μοντέρνο, το ανθρωπιστικό.

* * *

 Με βάση τις προηγούμενες θέσεις, διαπιστώνεται η ανάγκη δημιουργίας μιας νέας σύγχρονης, δομικά διεπιστημονικής Σχολής της Φρανκφούρτης, πάντοτε αυτόνομης, εκτός συστήματος κατά το μεγαλύτερο δυνατό, υπό την προοπτική πάντοτε επεξεργασίας των θεωρητικών, πνευματικών και ιδεολογικών όρων της απελευθέρωσης του ανθρώπου. Μιας κριτικής φιλοσοφικής Σχολής με τα δικά της Σεμινάρια, Summer Schools, Συμπόσια κ.α. Η σύγχρονη εποχή της μετακριτικής γνώσης και μεταγνώσης (metacognition) επιβάλλει διαρκείς ανασυγκροτήσεις, διαρκώς νέες αναδομήσεις του μοντέλου. Και αυτή επιτυγχάνεται μόνο με συνεχή θεωρητική έρευνα, με πνευματική και διανοητική εγρήγορση, με διαρκή θεωρητική δημιουργία και καινοτόμα δημιουργία και δημιουργικότητα, σε όλα τα επίπεδα. Με συνεχή θεωρητική επεξεργασία νέων και (μετα-)κριτικών εννοιών, μοντέλων, μεθοδολογιών, συλλήψεων κ.α.

Στην ουσία είναι αναγκαία η δημιουργία ενός νέου Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών, ενός σύγχρονου δομικά διεπιστημονικού Ινστιτούτου, αυτόνομου, εκτός συστήματος (κατά το μέγιστο δυνατόν), με στόχο πάντοτε τη συστηματική έρευνα για την επεξεργασία των θεωρητικών, πνευματικών και ιδεολογικών όρων της απελευθέρωσης του ανθρώπου. Ενός σύγχρονου κριτικού Ινστιτούτου με τις δικές του αυτόνομες έρευνες και επικεντρωμένες στις έννοιες της ανθρώπινης και κοινωνικής απελευθέρωσης, μέσω συνεχών ανοδομήσεων και ανασυγκροτήσεων του μοντέλου. Υπ’ αυτή την έννοια είναι καθοριστική η ανάδειξη του αυτόνομου με την έννοια του κριτικού Χάμπερμας³⁸, ακόμη και του αυτοθεσμιζόμενου³⁹, χαρακτήρα της (μετα-)κριτικής σκέψης, του θεμελιώδους χαρακτήρα της αισθητικής και πολιτισμικής πολυμορφίας, της αυτόνομης και αυτοθεσμιζόμενης δημιουργικότητας ως τέτοιας. Έτσι μπορεί να δημιουργηθεί ένα Ινστιτούτο- Διεθνές δίκτυο σήμερα σε συνθήκες βαθιάς κρίσης και ανάγκης δημιουργίας ριζικών θεωρητικών ανασυγκροτήσεων στη συνέχεια των ιστορικής σημασίας ερευνών και θεωρητικών επεξεργασιών της πρώιμης και της νεότερης Σχολής της Φρανκφούρτης, τις οποίες εξάλλου θα έχει πάντοτε ως βασική αναφορά.

Όλοι οι καιροί είναι πονεμένοι

Μη με εγκαταλείπεις Ποίηση.

Κωνσταντέλλης

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 1*.  το κείμενο αυτό αποτελεί διορθωμένη, διαφοροποιημένη, επικαιροποιημένη και διευρυμένη εκδοχή του κεφαλαίου στο βιβλίο μας, Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση (Ζήτη), σσ. 371-381. Βλ. ακόμη και Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. Ι., κεφ. «Η σημασία της διεπιστημονικότητας», σσ. 365-368.

 2*. Το θέμα της αναστροφής ή της αντιστροφής, ιδεολογικής αλλά και γενικότερης σύμφωνα με τον νεαρό Μάρξ (Χειρόγραφα του 1844, Διογένης και Η γερμανική ιδεολογία, Gutenberg, τ. ΙΙ.), είναι  ιδιαίτερο δύσκολο, σύνθετο, αντιφατικό κ.τ.λ.  Εκτός από το έργο της Σχολής της Φρανκφούρτης βλέπει και το ιστορικό κείμενο του Γκ. Ντεμπόρ, Η κοινωνία του θεάματος, και ιδίως το έργο του Ρ. Βανεγκέμ, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής  (Άκμων), που ως απόηχο του Μάη και στη συνέχεια του Αντόρνο, ο συγγραφέας τείνει να γενικεύσει τη θεωρητικοποίηση αυτή ακόμη και στο επίπεδο του ίδιου του κειμένου του. Βλ. και όλο το άλλο εξαιρετικά σημαντικό έργο του Ρ. Βανεγκέμ για μία πληρέστερη γνώση του θέματος. Σήμερα συνεχίζουμε στον ίδιο καμβά, αλλά, λόγω των δομικών αλλαγών της σύγχρονης κοινωνίας, η μετακριτική πρέπει να ανοίξει νέες κατευθύνσεις.

3*.  Η ιδέα της απελευθέρωσης, ως σύνθετη προχωρημένη θεωρητικοποίηση της αρνητικής διαλεκτικής ή της διαλεκτικής της άρνησης γενικά, του νεοκαπιταλισμού ειδικότερα, ήταν και παραμένει η σημαντικότερη ίσως εισφορά της Κριτικής θεωρίας. Η ιδέα αυτή σιγά-σιγά βγήκε από το στενό κύκλο της Σχολής της Φρανκφούρτης και διαδόθηκε, ενώ συγχρόνως προς αυτή την υψηλά ανθρωπιστική, με σύγχρονους όρους, ιδέα-θεωρητικοποίηση οδηγήθηκαν και οι τότε (δεκαετία του 1960) ριζοσπαστικοποιημένοι νέοι διεθνώς, μέσα από τη βιωματική συνειδητοποίησή τους της ανάγκης άρνησης του καταπιεστικού και εκμεταλλευτικού συστήματος του νεοκαπιταλισμού, με τη νέα πιο απάνθρωπη αλλοτρίωση και αποξένωση που δημιουργούσε.

 4*, 5*. Ήδη βρισκόμαστε σε διαδικασία ολοκλήρωσης ενός σημαντικού αριθμού νέων κειμένων, έχουμε δημοσιεύσει ένα αρκετά σημαντικό αριθμό κειμένων και έχουμε κάνει πολυάριθμες αναρτήσεις στα blog μας, με στόχο να δημιουργήσουμε ένα ικανοποιητικό κριτικό και θεωρητικό corpus, έτσι ώστε η νέα αυτή μεθοδολογία που εισηγούμαστε να μπορέσει να στηριχθεί και στο μέλλον, να την ενισχύσει και μέσω των παραπέρα διερευνήσεων και  θεωρητικοποιήσεων φωτίσει σε κάποιο βαθμό το σε κάθε περίπτωση αβέβαιο και εν πολλοίς μη προβλέψιμο μέλλον.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 

1.     Βλ. J. Habermas, Théorie de l’agir Communicationel, Fayard, τ. II.

2.     Βλ. Ιb.

3.     Bλ. ib.

4.     Βλ. και το ιστορικό κείμενο του Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης. Βλ. ακόμη και το συλλ., Η διαλεκτική της άρνησης, Στοχαστής.

5.     Bλ. Payot.

6.     Βλ. H. Lefebvre, Métaphilosophie, Syllepse.

7.     Βλ. I. Μεσσάρος, Η θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση, Κουκκίδα.

8.     Βλ. Κ. Axelos, Ce qui advient, encre masine.

9.     Βλ. Ρ. Βενεγκέμ, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Άκμων.

10.  Βλ. The de Duve, Faire école, Les Presses du Réel.

11.  Βλ. M. Χορκχάϊμερ, Παραδοσιακή και κριτική θεωρία, Έρασμος.

12.  Βλ. Δ. Μαρκής, Έλλογος κατακραυγή, Σμίλη.

13.  Για το ολικής σημασίας  θέμα της αμεσότητας στον Μπένζαμιν βλ. το παράρτημα στο τέλος αυτού του κεφ. Σε κάθε περίπτωση η ιστορικής σημασίας αντιλογική συζήτηση Μπένζαμιν-Αντόρνο για την αμεσότητα της σκέψης, της θεωρίας κ.λ.π., σύμφωνα με το σημερινό επίπεδο της έρευνας, δεν μπορούμε να πούμε ότι έχει ερευνηθεί και ακόμη λιγότερο θεωρητικοποιηθεί ικανοποιητικά. Βλ. το ιστορικό βιβλίο του W. Benjamin, Passages, Gerf.

14.  Βλ. Z. Deleuze, Le Pli, Minuit.

15.  Βλ. B. Nicolescou, La transdisciplinarité, éd. Du Rocher.

16.  Bλ. Gl. Greenberg, Art et culture, Macula.

17.  Βλ. τον κατάλογο της έκθεσης, που οργάνωσε στο Baubourg o Ντελέζ, με θέμα την οριζοντιότητα.

18.  Βλ. Κ. Μαρξ, Χειρόγραφα, Δ. Βιβλιοθήκη, Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ, Θεμέλιο.

19.  Βλ. ib. σημ. 6.

20.  Εκδ. Διογένης.

21.  Βλ. W. Benjamin, Essais, Gallimand, μ.σ. Folio.

22.  Βλ. Th. Adorno, Théorie esthétique, Κlincksieck και τις μελέτες μας που τοποθετούνται στη συνέχεια αυτής της θέσης του Αντόρνο, στο Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. Ι και ΙΙ.

23.  Βλ. κυρίως την ιστορική εργασία του J. Habermas, Théorie de l’agir communicationnel, Fayard, τ. ΙΙ.

24.  Βλ. κυρίως Α. Γκράμσι, Οργάνωση της κουλτούρας, Στοχαστής και H. Marcuse, Culture et société, Minuit.

25.  Βλ. Συλλ. (Επ. Επ. Β.Φ.), Νέα ανθρωπολογία και μοντέρνα τέχνη, Ζήτη και Προς τη Νέα ανθρωπολογία, Αρμός.

26.  Βλ. τα βιβλία μας, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση (Ζήτη) και Η εποχή της καθορισμένης άρνησης (Αρμός) στα οποία αναπτύσσουμε τις θέσεις αυτές στη συνέχεια πάντοτε του Αντόρνο και ιδίως της Αισθητικής θεωρίας (Κlincksieck) του.

27.  Πρόκειται για το Εργαστήριο Καλλιτεχνικής και Πολιτισμικής Παιδείας στο Παν/μιο Αιγαίου (Ρόδος), το οποίο δυστυχώς πλέον δεν υφίσταται μετά την αυτοδίκαιη συνταξιοδότησή μας. Στα πλαίσια των μεγάλων ερευνών που οργανώσαμε με αυτό δημοσιεύσαμε 3 συλλ. τόμους, 2 προσωπικούς, πλήθος άλλων κειμένων και κάναμε στρογγυλά τραπέζια, ημερίδες κ.α. Επρόκειτο για τον ορισμό διεπιστημονικών ερευνών: Τέχνη, Αισθητική Κουλτούρα, Ειδικά η κριτική της παγκοσμιοποίησης που αποπειραθήκαμε με πρωτότυπο, ακόμη και μοναδικό τρόπο ήταν ο ορισμός μιας προχωρημένης διεπιστημονικότητας.

28.  Είχαμε δημιουργήσει και ένα συστηματικό και απαιτητικό αντίστοιχο πρόγραμμα, στα πλαίσια του οποίου έχουμε ήδη δημοσιεύσει βιβλία, κείμενα, έχουμε οργανώσει στρογγυλά  τραπέζια και προγραμματίζουμε νέα εκδόσεις και εκδηλώσεις. Βλ. και τα blog μας.

29.  Εκδ. Payot.

30.  Εκδ. Payot.

31.  Εκδ. Klincksieck.

32.  Βλ. Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. ΙΙ.

33.  Βλ. ib.   σημ. 11

34.  Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, και  Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός.

35.  Βλ. ib σημ. 34.

36.  Εκδ. Στοχαστής.

37.  Bλ. Th. Adorno, Berf, εκδ. Gallimard, και Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. ΙΙ, κεφ. «Από το ολικό στο μικροδομικό μοντέλο».

38.  Βλ. Γ. Χάμπερμας, Αυτονομία και αλληλεγγύη, Ύψιλον/Βιβλία.

39.  Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, μέρος ΙΙ.

  

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ Β. ΜΠΕΝΖΑΜΙΝ

W. Benjamin: Ανθρωπιστής φιλόσοφος - θεωρητικός των πρωτοποριών και του μοντερνισμού. Ο ριζοσπάστης κριτικός του συστήματος: "Το όπλο της κριτικής" ( Κ. Μαρξ).

- Το θέμα της αμεσότητας και της διαμεσολάβησης.

- Ο ρόλος του exégète (εξηγητή - ερμηνευτή).

- Η φιλοσοφία της γλώσσας (Βλ. το κείμενο του W. Benjamin, "Κοινωνιολογία της γλώσσας" ("Sociologie du langage"), Essais, Folio.

- Η προτεραιότητα της κριτικής. Από την κριτική στην αισθητική. Ο ρόλος της κριτικής, της διαμεσολάβησης και των διαμεσολαβητών - κριτικών (médiation - médiateurs).

- Η κριτική της προόδου: Μαρξ, Σορέλ, Γκράμσι.

- Η φιλοσοφία της ιστορίας του (Βλ. W. Benjamin, Θέσεις για την ιστορία).

- Το θέμα της τεχνικής αναπαραγωγής (Βλ. W. Benjamin, "Το έργο τέχνης στην εποχή της τεχνικής αναπαραγωγής του", Δοκίμια, εκδ. Κάλβος).

- Η αύρα του έργου τέχνης. Η τεχνική αναπαραγωγή σκοτώνει την αύρα του έργου τέχνης.

- Η κριτική προσέγγιση του Μπρέχτ.

- Οι διάφορες αποσπασματικές κριτικές και προσεγγίσεις έργων τέχνης, καλλιτεχνών κ.α. του W. Benjamin συγκροτούν όχι ένα ενιαίο έργο, αλλά συνενώσεις, αποκρυσταλλώσεις (consetllations) θεωρήσεων - θεωρητικοποιήσεων.

- Η αποθέωση των πρωτοποριών: Καντίσνκι και κυρίως Κλέ, Dada και Σουρεαλισμός.

- Η αποθέωση του Παρισιού και των Μπουλβάρτων του 19^ου αιώνα, "Paris capital du XΙΧs", Passages, Cerf.

- La mode, la passion, la morale.

- Η διαπέραση της κριτικής του από την θεωρία της αλλοτρίωσης  - πραγμοποίησης των Μαρξ - Λούκατς.

- Η θεώρηση του για τη φωτογραφία, τη γλώσσα, τη διαμεσολάβηση (Essais).

- Η σχέση του (εντός - εκτός) με το Ινστιτούτο κοινωνικών ερευνών (Σχολή της Φρανκφούρτης). Βλ. "Η Σχολή της Φρανκφούρτης", blog, "Νέα κριτική θεωρία και πράξη" (nktkp.blogspot.gr). Η ιστορικής σημασίας μεταφράση του του Προύστι στα γερμανικά. Η μετάφραση ως τρόπος ύπαρξης, βαθύτερης επικοινωνίας με τον συγγραφέα και το έργο του αλλά και με το κοινό (médiation). Η μετάφραση ως αναδημιουργία της γλώσσας, του langage του συγγραφέα απο τον W. Benjamin. Η μετάφραση ως δημιουργία μιας νέας γλώσσας. ως αυτόνομη και δημιουργική πράξη. Ως ποιοτική - γλωσσική μετάπλαση.

- Η προσωπική ανάγνωση του του Κάντ, και του καντιανού κριτικισμού.

- Αντισυστημική-αντισυστηματική στάση, προσέγγιση, θεώρηση, οπτική Βλ., W. Benjamin, Passages, Cerf.

- Η καθοριστική επίδραση του Μπένζαμιν για τη διαμόρφωση της αισθητικής του Αντόρνο, μιας δομικά κριτικής αισθητικής. (Η αντορνική βέβαια αισθητική, βασισμένη όχι μόνο στην μπενιαμινική κριτική αλλά κυρίως τη χεγκελιανή réflecion και στη μαρξική κριτική της αλλοτρίωσης πηγαίνει πολύ πέραν απο την μπενιαμινική κριτική και αμεσότητα. Δημιουργεί ένα αυτόνομο αισθητικό discours, λόγο).

- Ο ρόλος του αφηγητή: Λουκάτς, (La théorie du roman, Médiation), - Adorno, (Notes sur la littérature, Flammarion). Ο ρόλος του αφηγητή, W. Benjamin, "Ο αφηγητής", Λεβιάθαν.

- Η ανάδειξη του Dada και του σουρεαλισμού. Πρωτοπορίες, πρωτοπορίες, πρωτοπορίες, κοινωνικές και αισθητικές και αντίστροφα.

- Θεμελίωση της κριτικής της καθημερινής ζωής. Η ανάλυση του για την Opera του Παρισιού, για τις Στοές, το Collage, την parataxe (Adorno).

 - Η ανάδειξη και η θεωρητικοποίηση των αντινομιών του συστήματος. Κάθε απόσπασμα και θεωρητικοποίηση μιας αντινομίας, πολλά αποσπάσματα μια παράταξη, ένα κολλάζ, νανταστικό-σουρεαλιστής έμπνευση προέλευσης, αλλά μπενζαμινικό πλέον. Προς ένα collage θεωρήσεων, αφορισμών, παρατηρήσεων, σκέψεων... Προς έναν αστερισμό (constelation) αποσπασματικών θεωρητικοποιήσεων.

Η βάση της αφοριστικής γραφής του Αντόρνο, αλλά και της αρνητικής διαλεκτικής ως αισθητικής θεωρίας του βρίσκεται στον Μπέντζαμιν. Μελαγχολία, απαισιοδοξία, πολλές φορές ακόμη και απόγνωση: Αλληλογραφία - "Ο Μπέντζαμιν επιστολογράφος" του Αντόρνο. W. Benjamin: "Η μόνη ελπίδα προέρχεται από αυτούς που δεν έχουν καμία ελπίδα".

Μαχόμενος, ριζοσπαστικός, ολικός ουμανισμός - σοσιαλισμός.

Η αναβαθμισμένη θέση στο μπενζαμινικό οικοδόμημα, κατασκεύασμα (όχι σύστημα) της λαϊκής τέχνης, της λαϊκής κουλτούρας, του λαϊκού πολιτισμού, ως  απόσταγμα-κατάλοιπο της οργανικής κουλτούρας, του κοινοτικού -κοινοτιστικού πνεύματος (ésprit communautaire) (Ζίμελ). Τέχνη των πρωτοποριών, της αστικής υψηλής κουλτούρας. Σύνθεση, σε κάθε περίπτωση διαλεκτική-αντινομική: δημιουργική σχέση. (Βλ. και την αντίστοιχή θεωρητικοποίηση και του Χ. Μαρκούζε στο Culture et société, Minuit).

Η βάση περνά σε δεύτερο επίπεδο.

Η ανάγνωση, η διάγνωση της βάσης δια μέσου της μοντέρνας και πρωτοπόρας τέχνης: Εφεξής αυτό είναι θεώρημα βάσης για τη Σχολή της Φρανκφούρτης.

- W. Benjamin - Μπέρξον (διαίσθηση, élan), (όπως και ο Γκράμσι).

Κριτική του Μεταμοντερνισμού με βάση τον W. Benjamin.

- Ο Μπένζαμιν δεν υπήρξε ποτέ μεταμοντέρνος, όπως ισχυριζόταν Έλληνες και Γάλλοι μεταμοντέρνοι. Αντίθετα, ήταν ένας πάντοτε ριζοσπάστης μοντέρνος θεωρητικός και συγχρόνως ένας ριζοσπάστης θεωρητικός του μοντερνισμού, με επίκεντρο την έννοια της αμεσότητας, χεγκελιανής προέλευσης.

- Το κοινονιστικό-κοινοτικό-κοινωνικό πνεύμα της σκέψης του W. Benjamin στη συνέχεια των θεωρητικοποιήσεων της κοινωνιολογίας της κουλτούρας των Weber, Zimel, Λούκατς κ.α.

Αντιθέσεις:          - Άτομο και τάξη.

                - Κοινωνία και ιστορία.

                - Άτομο και ιστορία ή καλύτερα άνθρωπος και ιστορία.

                - Κοινότητα και κοινωνία.

Ανθρωπιστικό - διαφωτιστικό - καθολικό - σοσιαλιστικό πρόταγμα.

- Οι Κομμούνες, ο Μαρξ, ο Προυντόν, οι Κομμουνάροι του 19^ου αιώνα. Το ιδεώδες της νέας αταξικής κοινωνίας των οδοφραγμάτων και των Κομμούνων. Όχι διαμεσολαβήσεις. Γραφειοκρατικοποίηση.

Η Γερμανική επανάσταση - Σπάρτακος Ρ. Λούξεμπουργκ.

Αύρα, αίγλη του έργου τέχνης - αίγλη του ανερχόμενου καπιταλισμού. Η παρακμή του πολιτισμού στην περίοδο κρίσης, οπισθοδρόμησης του συστήματος.

- Η παρακμή του ιστορικά τελειωμένου καπιταλισμού.

- Περιεχόμενο αλήθειας - αντικειμενικό περιεχόμενο (Contenu de verité - contenu objectif).

- Πλάνητες (flâneurs).

- Αλληγορία, παράφραση, μεταφορά (φιλοσοφία της γλώσσας), φιλοσοφία της ζωής (Diltey). Κριτική θεώρηση της τέχνης, του πολιτισμού (της κουλτούρας), της κοινωνίας.

Δοκίμια-δοκιμιογράφος στη συνέχεια του Simel και του Λούκατς.

- Αμφισημία, πολυσημία. Μπαχτίν: Κλόουν, Rabelais, Chevalersque, Καβαλαρία- Καβαλερικό.

W. Benjamin: Ο πλάνητας του μοντερνισμού.

- W. Benjamin: "Η μόνη ελπίδα είναι αυτοί που δεν έχουν καμία ελπίδα".

- Passages parisiens (Cerf): Κείμενα, αποσπάσματα, σχόλια, αφορισμοί, αυτοτελή κείμενα-κεφάλαια ενός πολύ μεγάλου βιβλίου (περίπου 900 σελίδες), που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, λόγω της αυτοκτονίας του W. Benjamin. Συνολικά πρόκειται για μια εκτεταμένη παράταξη σκέψεων, προβληματικών και θεωρήσεων - θεωρητικοποιήσεων, μερικές από τις οποίες είναι βαθυστόχαστες, προχωρημένες, ακόμη και πολύ προχωρημένες, μοντέρνες, και ερευνητικά, όχι μόνο ιδεολογικά, αλλά θεωρητικά καινοτόμες, πρωτότυπες, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που άνοιξαν πολλά νέα πεδία έρευνας, προβληματικής, αναζητήσεων, θεωρητικοποιήσεων, πάντοτε δε σε φάση, σε στενή επαφή και σχεδόν άμεση θεωρητικοποίηση των πιο μοντέρνων εκφράσεων της μοντέρνας τέχνης.

Πρόκειται για παράταξη κειμένων όπως ήταν η παράταξη καταστημάτων, εργαστηρίων, κ.α. στα Passages (Εμπορικές Στοές που άρχισαν να δημιουργούνται από τις αρχές του 19^ου αιώνα στο Παρίσι και να γνωρίζουν σημαντική ακμή, όπως άκμαζε και αναπτυσσόταν ο καπιταλισμός).

- Πεσιμισμός της σκέψης, ανυπαρξία της πράξης: ορίζοντας της ιστορίας (παραμένει) σκοτεινός.

- Μελαγχολία ρομαντικής-επαναστατικής προέλευσης.

W. Benjamin, Passages: Οι εμπορικές γκαλερί ήταν η μεγάλη εφεύρεση του καπιταλισμού από τα νέα του ΧΧ^ου αιώνα, που ήταν εποχή ακμής του, ως προέκτασή του, ως πομπός και δημιουργός πολιτισμικής αύρας, θεμελιακά όμως εμπορευματικής (marchande) μορφής, και ως εκ τούτου αλλοτριωτικής, φενακιστικής. Η προσωποποίηση της καπιταλιστικής-εμπορευματικής πραγμοποίησης.

Το Παρίσι των πρωτοποριών, των μπουλβάρτων, των οδοφραγμάτων, των επαναστάσεων, των Κομμούνων.

 W. Benjamin: κατεδαφιστική κριτική (critique démolisatrice) του καπιταλισμού, του καπιταλιστικού συστήματος, ακόμη και όταν εξέπεμπε αύρα. Ο πρωταρχικός, ο δομικός, ο αυτόνομος ρόλος της κριτικής, της κρίσης της τέχνης και κουλτούρας ειδικότερα.

- Συνειδητοποιώντας λοιπόν εμείς σήμερα τις προκλήσεις και τις επιπτώσεις της σύγχρονης βαθιάς και παρατεταμένης κρίσης, προτείνουμε να δημιουργηθούν κέντρα ανθρωπισμού, ανθρωπιστικής καλλιέργειας και πράξης: Προς μία νέα κοινωνικότητα από τη βάση, από τα κάτω, ανθρώπινη πάντοτε, και κυρίως ανθρωπιστική, με σύγχρονους και ριζοσπαστικούς όρους.