ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΤΕΧΝΗΣ: Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ[1]

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΤΕΧΝΗΣ: Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ[1]

Η πρόκληση της νεωτερικότητας είναι να ζεις δίχως ψευδαισθήσεις μα και δίχως απογοήτευση.

(…) .Είμαι απαισιόδοξοςλόγω σκέψης και αισιόδοξος λόγω θέλησης.

Α. Γκράμσι

Τα κείμενά μας για την τέχνη δεν είναι ιστορία της τέχνης, αν και στηρίζονται στην καλύτερη πάντοτε δυνατή γνώση της. Είναι αντίθετα κείμενα θεωρίας της τέχνης, της κουλτούρας, της κοινωνίας. Πρόκειται πάντοτε για φιλοσοφία και κοινωνιολογία της τέχνης, της κουλτούρας, της επικοινωνίας.

Κείμενα Αισθητικής με μία διευρυμένη αντίληψη και παραπέμπουν σε μία κριτική αντίληψη της ιστορίας της τέχνης και του πολιτισμού, σε μία εξίσου κριτική θεωρία πολιτισμού. Μπορούμε να θεωρήσουμε δηλαδή ότι συνιστούν μία διευρυμένη ιστορία της τέχνης και του πολιτισμού. Ακόμη καλύτερα μία σύγχρονη πολιτισμική ιστορία.

H ιστορία της τέχνης όπως και κάθε ιστορία γίνεται a posterioti, συγκροτείται εκ των υστέρων.

Η ιστορία της τέχνης δεν μπορεί παρά να είναι αποσπασματική, θεματική: θεματοποιήσεις (H.Lefebvre) σε παράταξη (Adorno).

Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι και αυτή φιλοσοφία.(Χέγκελ, Chatelet).

Κατά τον ίδιο τρόπο η ιστορία της τέχνης είναι και αυτή μια θεώρηση - θεωρία της τέχνης και ειδικότερα της μοντέρνας.

Η ιστορία της τέχνης που αποπειρόμαστε να συγκροτήσουμε  από το 1985 (υποστήριξη του Διδακτορικού μας στη Σορβόννη) μέχρι σήμερα είναι μια ιστορία του φιλοσόφου. Μια φιλοσοφική θεώρηση – θεωρητικοποίηση των μορφών στην ιστορικογενετική εμφάνισή και διαδοχή τους , συγχρόνως με μια διαλεκτική ερμηνεία τους στην αλληλουχία, στην αλληλοεπίδραση, στην εξέλιξή τους κ.α. Διαφορετικά δεν θα είχε νόημα για εμένα. Ούτως ή άλλως δεν υπάρχει ιστορία της τέχνης καθαυτή, μακριά δηλαδή από τις ιστορικοκοινωνικές συνθήκες, τις ιδεολογικές σχέσεις, τις θεωρήσεις του κόσμου κ.τ.λ. Οι μορφές εξάλλου είναι «ιερογλυφικά της ιστορίας», όπως έλεγε ο Αντόρνο, δηλαδή των ιστορικοκοινωνικών, πολιτισμικών, ιδεολογικών μορφών εν τω γίγνεσθαι.

Υπάρχουν ιστορία και ιστορίες της τέχνης. Αυτό που μας ενδιαφέρει πρώτιστα είναι η κριτική θεώρηση των ιστοριών της τέχνης. Η διαλεκτική της ιστορίας της μοντέρνας τέχνης με την κοινωνία του ΧΧ^ου αι., της ιστορίας πρώτιστα των μοντέρνων μορφών, θεωρημένων ως αυτόνομων, έστω και σχετικά, ιστορικο-κοινωνικών αποκρυσταλλώσεων (Μ. Horkheimer).

Η ιστορία της τέχνης, ακόμη και της μοντέρνας, είναι νορμοποιητική (normative). Η ίδια όμως η μοντέρνα τέχνη αντιβαίνει στη νόρμα, προσπαθεί πάντοτε να την ξεπεράσει, να δημιουργήσει νέες – και μάλιστα απελευθερωτικές – νόρμες. Άρα προέχει μια δομικά, θεμελειακά αντι-νορμιστική προσέγγιση, θεωρητικοποίηση, που μόνον η αισθητική στην αντορνική της εκδοχή την παρέχει. Η αντινορμιστική αυτή αισθητική αναζητά εναγώνια το ξεπέρασμα κάθε νόρμας, άρα και του συστήματος, το οποίο από τη φύση του δεν κάνει τίποτε άλλο από το να δημιουργεί και να επιβάλλει νόρμες, και μέσω αυτών την κυριαρχία του και ακόμη χειρότερα να διαιωνίζει, με ανανεούμενες συνεχώς μορφές την κυριάρχισή του. «Να βγούμε από τη νόρμα, να βγούμε από το σύστημα» (O. Revault d’Allonnes).

Όπλο μας σε αυτή την προσπάθεια το απόσπασμα, η παράταξη, η αφοριστικότητα (Αντόρνο). Η δημιουργία καταστάσεων¹. Η αισθητική της μοντέρνας τέχνης στην αντορνική εκδοχή της δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος, ως δομικά αντιπαραδοσιακή. Ούτε έχει ανάπτυξη επιχειρηματολογίας, επαγωγική και κυρίως παραγωγική (ή απαγωγική). Ούτε την όποια ιεράρχηση, νοηματική, ιδεολογική κ.α. Συνίσταται στην παράταξη αποσπασμάτων – νοημάτων- θεωρητικοποιήσεων- προβληματικών, χωρίς αιτιολογήσεις ή άλλες νοηματικές συνδέσεις ή όποιες αιτιώδεις συσχετίσεις. Πρόκειται πάντοτε για αποσπάσματα λιγότερο ή περισσότερο αφοριστικού χαρακτήρα, όπως ακριβώς είναι και η μοντέρνα τέχνη. Απέναντι στο συστημικό ή ακόμη και στο συστημίζων σύστημα και την αντίστοιχα αυτοαναιρετική λογική του αντιπαραβάλλει την εμμενή τάση του προς την απελευθέρωση και την χειραφέτηση, σε φάση με το μοντέρνο πρόταγμα των ιστορικών και νεώτερων πρωτοποριών, την πρωτοπόρα πράξη της μοντέρνας τέχνης για να αποδεσμευτούν, να πάνε πέρα από το σύστημα, να απελευθερωθούν από αυτό, σύμφωνα με την ιστορική συνείδησή τους. Το ίδιο ισχύει και για την κριτική. Και αυτή είναι χωρίς αρχή και χωρίς τέλος, χωρίς σύστημα και κυρίως είναι μόνιμα και σταθερά ενάντια του συστήματος. Πρόκειται για την ιδεολογική κριτική ειδικότερα, στη συνέχεια των G. Lukás, J Gabel, και της Σχολής της Φραγκφούρτης.

Το μείζον είναι η ιδεολογική κριτική² ως συνείδηση και ως κατάσταση, ως συμπύκνωση και έκφραση του ιδεολογικού κριτικού στοιχείου της Μοντέρνας Τέχνης.

Από την άλλη, υπάρχει η διαλεκτική της μοντέρνας τέχνης με την Πρωτοπορία: Η Μοντέρνα Τέχνη ταυτίζεται με την πρωτοπορία και η πρωτοπορία δημιουργεί πάντα μοντέρνα έργα, μοντέρνες μορφές.

Ο μοντερνισμός ως διαρκές, ως αισθητικό και ιδεολογικό πρόταγμα παραμένει επίκαιρο και αναγκαίο και μετά τον ύστερο καπιταλισμό  στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, αλλά  και της κρίσης και της μεταπαγκοσμιοποίησης που άρχισε πρακτικά από το 2007.

Η μοντέρνα μορφή συνιστά εξάλλου διαρκή αντίσταση στο σύστημα, κοινωνική, αισθητική, ιδεολογική κ.α. Όμως είμαστε σταθερά αντίθετοι στον γκρηνμπεργιανό φορμαλισμό (νορματισμό). Αυτό που προέχει είναι με βάση τη μετάβαση από την καντιανή νόρμα στη μοντέρνα αντινόρμα.

Προέχει πάντοτε η γένεση των μοντέρνων μορφών στην ιστορικογενετική διαδοχή τους. Πρόκειται για μια μη γραμμική, μία σύνθετη σχέση, αρκετές φορές αντιθετική, διαλεκτική μέσα στη μη προβλεψιμότητα της εξέλιξης της χρονικότητας, της αβεβαιότητας και της αντιφατικότητας του σύνθετου ιστορικογενετικού γίγνεσθαι προς το διαρκές άλλο, το πρωτοπόρο, το μοντέρνο, το νέο, το ανατρεπτικό.

Ο μοντερνισμός ήταν και παραμένει ένα ιστορικό και πρωτοπόρο κίνημα αισθητοκαλλιτεχνικής και κοινωνικής πράξης διαρκούς ξεπεράσματος των ορίων, των νορμών, των πεδίων και δημιουργίας πάντοτε νέων, με μερικά μάλιστα ακρότατα όρια σε αυτήν την εποποιία: Μάλεβιτς, Τζιακομέττι, Μπέκετ, Μπ. Νιούμαν, Αντ Ράϊχαρντ, Ρόθκο, Σκλάβος, Σαραφιανός, Fr. Kline κ.ά. Η αναμέτρηση βέβαια με τα όρια και η τάση για το ξεπέρασμα τους, προς το ξεπέρασμα γενικά ως κύρια έκφραση της βούλησης, της συνειδητοποιημένης υποκειμενικότητας κατά τον Revault d’Allonnes παραμένει διαρκής, εμμενής, δομική: Διαρκής αντίσταση, ανατροπή και άρνηση, διαρκής ανατρεπτική νέα μορφογένεση… Και η μεταπαγκοσμιοποίηση μέσα και δια των πολλαπλών προκλήσεών της καλεί σε νέα στράτευση των υποκειμένων, των καλλιτεχνών ειδικότερα με στόχο πάντοτε την πραγματοποίηση νέων ξεπερασμένων, τα οποία εκ των πραγμάτων θα ενέχουν το στοιχείο της πολλαπλότητας, της πολυμορφίας  της αμφισημίας, της άρνησης ή και της αυτοάρνησης, της συνθετότητας, της αβεβαιότητας.

Πρόκειται για μια νέα ιστορική μοντέρνα – μοντερνιστική, με την έννοια του Γκρηνμπεργκ, και συνάμα νεο-ανθρωπιστική πρόκληση. Πρόταγμά μας: «Πρώτα ο άνθρωπος».

Η αισθητική της μοντέρνας τέχνης συλλαμβάνεται πλέον  ως θεωρητικοποίηση της διαρκώς άλλης, της αυτόνομης πάντοτε μορφής, σε διαλεκτική σχέση με την κοινωνία, ως συμπύκνωση των κοινωνικών, και συγχρόνως σε διαδικασία διαρκών (ακόμη και διαδοχικών και σύνθετων) ξεπερασμένων. μορφικών – μορφολογικών, ιδεολογικών κ.ά.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.      Βλ. M. Horkheimer, Notes, T.II., Minuit

Βλ. Β.Φ. Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, μέρος Ι, Θεωρία πολιτισμ

---

[1] Διορθωμένη, συμπληρωμένη και επικαιροποιημένη εκδοχή του αντίστοιχου κεφ. Από το «Η Εποχή της Καθορισμένης Άρνησης» (Αρμός), σελ.410-13