ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ

1. Σήμερα διεθνώς διεξάγεται μία πολύ σημαντική και εκτεταμένη επιστημονική συζήτηση σχετικά με το μέγιστο θέμα της εποχής μας, την παγκοσμιοποίηση. Τα προβλήματα που τίθενται είναι βέβαια τέτοια που χρειάζεται μία συστηματική ερευνητική προσπάθεια για να οδηγηθούμε σε μερικά νέα και έγκυρα αποτελέσματα. Οι κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες ήταν εντελώς απροετοίμαστες για να προσεγγίσουν ένα τόσο σημαντικό όσο και ευρύ θέμα. Επιβάλλονται μεθοδολογικές και επιστημολογικές ανασυγκροτήσεις και αναθεωρήσεις, αλλαγές παραδειγμάτων, νέες μεθοδολογίες κτλ. Το έργο που πρέπει να γίνει είναι τεράστιο, και κυρίως πρέπει να ξεπεραστούν διάφορα κλισέ που έχει κληρονομήσει η σκέψη από την προηγούμενη περίοδο του καπιταλισμού.

Ειδικότερα όσον αφορά τη σχέση της παγκοσμιοποίησης με την τέχνη θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι, σύμφωνα και με τον ύστερο Αντόρνο¹, το κάθε στάδιο εξέλιξης της κοινωνίας αντιστοιχεί με ορισμένες μορφές τέχνης. Ως εκ τούτου και το σημερινό θα πρέπει να συνδεθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με ορισμένες μορφές τέχνης. Ακόμη βέβαια δεν μιλούσαμε για παγκοσμιοποίηση, όταν έγραψε ο Αντόρνο το συγκεκριμένο αυτό κείμενο (1969), αλλά για ύστερο καπιταλισμό. Προεκτείνοντας όμως την σκέψη του, το θεωρητικό και συνάμα πρακτικό πρόβλημα που τίθεται σήμερα είναι: Ποια μορφή (ή καλύτερα ποιες μορφές) τέχνης, αλλά και ποιες μορφές αισθητικής θ' αναδειχθούν στην εποχή της παγκοσμιοποίησης; Θα αναδειχθούν νέες και πρωτοπόρες τέτοιες μορφές; Ποιες θα είναι οι διαδικασίες δημιουργίας τέτοιων μορφών; Η αισθητική θα έχει ρόλο στο νέο τοπίο που διαμορφώνεται παγκόσμια, το οποίο όλο και περισσότερο περιορίζει την αυθεντική τέχνη και κουλτούρα, ενώ παράγει μαζικά υποκουλτούρα και κυριαρχικές νόρμες;

2. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, η σωστή και η σύγχρονη διερεύνηση του θέματος επιβάλλει:

α) Τη συστηματική επανασυγκρότηση του μοντέλου των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, υπό την οπτική της διερεύνησης του πολύπλοκου και διεπιστημονικού θέματος που είναι η παγκοσμιοποίηση. Αναφορά μας σ' αυτό τον τομέα είναι τα κείμενα μεθοδολογίας των κοινωνικών επιστημών της Σχολής της Φρανκφούρτης².

β) Την επαναδιατύπωση του μοντέρνου αισθητικού προγράμματος των αισθητικών και καλλιτεχνικών πρωτοποριών³.

γ) Την ανάδειξη σε πρωταρχική της έννοιας της δημιουργικότητας⁴ και της καλλιτεχνικής διαθεματικότητας, προσατολιζόμενοι συστηματικά προς σφαιρικά μοντέλα.

Ως συμπέρασμα: Η έρευνα μας εδώ συνίσταται στην επανατοποθέτηση του όλου θέματος υπό την οπτική δημιουργίας ανοιχτών, σφαιρικών και ολικών μοντέλων σκέψης και δράσης. Πρέπει να ξεπεραστεί οπωσδήποτε η ενιαία και η μονοδιάστατη σκέψη. Η παγκοσμιοποίηση επιβάλλει υποχρεωτικά ένα άνοιγμα στον κόσμο, προς την «παγκοσμιότητα», όπως λέει ο Αξελός⁵. Βαδίζουμε δηλαδή προς την πολυμορφική σκέψη και πράξη, προς την πολιτισμική πολυμορφία. Και το συμπέρασμα αυτό πρέπει να δούμε πως θα συγκεκριμενοποιηθεί στη σύγχρονη καλλιτεχνική πράξη.

3. Επιπλέον επισημαίνουμε τα εξής:

α) Οι εξελίξεις στο συγκεκριμένο θέμα είναι ραγδαίες. Το σύγχρονο διευρυμένο ερευνητικό πεδίο επιβάλλει την υποχρέωση συστηματικής επανασυγκρότησης  του προβληματισμού μας σε θέματα σύγχρονης αισθητικής, θεωρία της τέχνης, της κοινωνίας, της κουλτούρας, κ.α.

Με βάση αυτό το πνεύμα, οι στόχοι μας πρέπει να είναι:

i)          Η όσο το δυνατόν καλύτερη καταγραφή των δεδομένων σε επίπεδο κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, αισθητικής κ.ά.

ii) Η ανάδειξη των αναγκαίων μεθοδολογικών και επιστημολογικών ανασυγκροτήσεων.    

                                                

iii)      Η διεξαγωγή μιας έρευνας πιο συγκεκριμένης σήμερα στο χώρο της τέχνης, ξεκινώντας από τη διαπίστωση ότι το βιωματικό στοιχείο ή το απωθημένο (refoulé) ή το εμπειρικό ή το άμεσο ή το ατομικό, ακόμη και το προσωπικό ή και το ιδιόμορφο τείνει να γίνει το κυρίαρχο στη σύγχρονη καλλιτεχνική πρακτική. Η παγκοσμιοποίηση ωθεί προς τέτοιες τάσεις, σε μικροαφηγήσεις, στο εφήμερο, και πολύ συχνά στο βίαιο έως και πολύ βίαιο, βιωματικό.

Μια βασική θέση που πρέπει να έχουμε υπόψη σήμερα είναι ότι έχει ξεπεραστεί η διαφορά μεταξύ θεωρητικής και εφαρμοσμένης έρευνας. Η έρευνα είναι και θεωρητική και εφαρμοσμένη, θεωρητική και πρακτική, γενική και μερική. Είναι πλέον σφαιρική, με ότι αυτό συνεπάγεται. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να πριμοδοτηθεί μία νέου τύπου εφαρμοσμένη και ενιαία λίγο-πολύ αντίληψη περί θεωρίας και πράξης, ειδικότερα στο χώρο της σύγχρονης θεωρίας της τέχνης και της θεωρίας της σύγχρονης δημιουργίας.

β) Από τα παραπάνω απορρέει η σημασία της έρευνας σε σχέση με τα νέα στοιχεία που θα προσφέρει στην καλλιτεχνική πράξη, καθώς και στην καινοτόμα σύλληψη που αυτή αναδεικνύει σταθερά, λόγω των σύγχρονων προκλήσεων, οι οποίες οδηγούν αναγκαστικά στη διαρκή εισαγωγή νέων πρακτικών και λύσεων. Η εξέλιξη της επιστήμης έτσι θα αποκτήσει ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα και η αισθητική, στη συνέχεια του έργου των μεγάλων θεωρητικών της του 20^ου αιώνα: Λούκατς, Μπένζαμιν, Γκολντμάν και Αντόρνο επιζητά επίμονα νέες συνθέσεις, και ακριβέστερα μετακριτικές, μεταφιλοσοφικές ή μετακριτικές συνθέσεις.

Με βάση τα παραπάνω θα πρέπει να γίνει μία θεωρητική έρευνα και εμβάθυνση σε σχέση με τα θέματα της παγκοσμιοποίησης, της αισθητικής, της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης και της καλλιτεχνικής, γενικότερα πρακτικής. Γενικότερα δε θα πρέπει ν' αναδειχθούν μέσα από μακρόχρονες θεωρητικές έρευνες και αναζητήσεις οι νέες προκείμενες του θέματος, και να εξεταστούν οι προκλήσεις που δημιουργεί η παγκοσμιοποίηση. Από την άλλη, τόσο τα επιτακτικά προβλήματα έρευνας που ανέδειξε η συνειδητοποίηση του περάσματος στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, όσο και η ανάγκη ανασυγκρότησης της θεωρητικής έρευνας σε νέες βάσεις επιβάλλει την αμφισβήτηση διαφόρων παραδοχών των κοινωνικών επιστημών περί ενσωμάτωσης κ.τ.λ. Η παγκοσμιοποίηση αναδομεί διαρκώς και μάλιστα σε όλο και πιο περιοριστικές βάσεις – τουλάχιστον στις χώρες του ύστερου καπιταλισμού – την κοινωνική διαίρεση της εργασίας. Η αναδόμηση αυτή οδηγεί ακόμη και σε ποιοτικές αλλαγές και μετατροπές, που δεν έχουμε ακόμη συλλάβει. Για το λόγο αυτό το σύγχρονο κοινωνικό πρόβλημα με όρους κριτικούς και χειραφετησιακούς τίθεται σε εντελώς νέα βάση.

4. Σήμερα συνειδητοποιείται ευρύτερα η ανάγκη για συστηματική διερεύνηση των σχέσεων της παγκοσμιοποίησης με την τέχνη, με έμφαση στη μεθοδολογία και τις νέες νοηματοδοτήσεις που πρέπει να επεξεργαστούμε. Έτσι θα γίνει κατορθωτή η καλύτερη δυνατή κατανόηση των σύγχρονων κοινωνικών, πολιτισμικών και άλλων θεμάτων*. Πρόκειται για ένα θέμα από τη φύση του διεπιστημονικό, το οποίο επιβάλλεται πλέον να προσεγγίζουμε με έναν ολοκληρωμένο ή τουλάχιστον ολιστικό τρόπο. Έτσι θα γίνει κατορθωτή η ανάδειξη της πολυπλοκότητας του θέματος. Συγχρόνως μέσα από αυτή τη διαδικασία θα γίνει κατορθωτό ν' αποφευχθούν μονοδιάστατες και εν ολίγοις περιοριστικές και υποβιβαστικές προσεγγίσεις. Η αισθητική θα πρέπει επίσης να προσπαθήσει να ξεφύγει από μία μονο-μοντελική ή μονο-πολιτισμική προσέγγιση, πριμοδοτώντας οπωσδήποτε πολυπολιτισμικές και πολύ-μοντελικές (πολυδιάστατες) προσεγγίσεις. Σε τελική ανάλυση, η παγκοσμιοποίηση επέβαλε επιτακτικά το άνοιγμα σε νέες και σφαιρικές προσεγγίσεις και στο χώρο της αισθητικής, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο των τοποθετήσεων και μεθοδολογικών-επιστημολογικών ανασυγκροτήσεων των ανθρωπιστικών επιστημών που προϋποθέτει. Υπ' αυτή την οπτική αποκτά νέες και ουσιωδέστερες διαστάσεις η καλλιτεχνική καλλιέργεια, η διαθεματικότητα στην τέχνη, η ανάδειξη της καλλιτεχνικής ιδιομορφίας και ευαισθησίας. Το θέμα δε της δημιουργικότητας στην τέχνη σε συνθήκες αλλοτριωτικής, ισοπεδωτικής και ομοιομορφοποιητικής παγκοσμιοποίησης αποκτά εξαιρετικό ενδιαφέρον, και μάλιστα απόλυτα επίκαιρο.

       5.  Η μεθοδολογική και θεωρητική σύνδεση της παγκοσμιοποίησης με την τέχνη, και ως εκ τούτου με την αισθητική δε μπορεί παρά να γίνει μ' ένα διεπιστημονικό τρόπο. Και αυτό γιατί το θέμα είναι διεπιστημονικό εξ ορισμού. Όμως, όπως έχουμε ήδη δείξει, δεν αρκεί μία απλή ή μηχανιστική έννοια της διεπιστημονικότητας. Η σύγχρονη κριτική θεωρία έχει επεξεργαστεί την έννοια της κριτικής διεπιστημονικότητα⁶,  έννοια νέα και δημιουργική ή ακόμη και δυναμική, για να απαντήσει ακριβώς στις σύγχρονες και συνεχώς μεταβαλλόμενες κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες.

Μελέτη της παγκοσμιοποίησης σημαίνει, όπως είναι προφανές, παρακολούθηση από κοντά και μελέτη του παγκόσμιου πολιτισμικού γίγνεσθαι. Όσον αφορά τη μελέτη της τέχνης είναι αναγκαία η δημιουργία ενός παγκόσμιου δικτύου επικοινωνίας και διερεύνησης του σύγχρονου καλλιτεχνικού και αισθητικού φαινομένου. Ιστορικά εξετάζοντας το θέμα οι πρωτοπορίες είχαν πάντοτε ένα διεθνή προσανατολισμό και ορίζοντα. Μία τέτοιου είδους νέα διεθνική και σήμερα παγκόσμια διάσταση θα πρέπει να επαναπροσλάβει η τέχνη και η αισθητική, αν θέλει να φθάσει στην ολότητα και την καθολικότητα που έχει ανάγκη ο σύγχρονος αποκομμένος και απομονωμένος άνθρωπος-θύμα των παγκοσμιοποιημένων ηλεκτρονικών μέσων και των αποκλεισμών κάθε είδους, και κυρίως των αποκλεισμών που εσωτερικεύονται, τους οποίους επιβάλλει ή προκαλεί μ' απόλυτο τρόπο το σύστημα, ή, και ακόμη χειρότερα, που έχουν ήδη εσωτερικευτεί.

6. Μία από τις καλλιτεχνικές μορφές που επιβάλλεται να διερευνήσουμε είναι η εφήμερη⁷, ως αντίδοτο ακριβώς στην απολυτότητα, τη μονιμότητα και την παγίωση, ιεραρχική, ιδεολογική, πολιτισμική που επιβάλλει η παγκοσμιοποίηση. Εφήμερη, ή καλύτερα εφήμερες μορφές ή πρακτικές είναι τα happenings, οι performances, τα περιβάλλοντα, οι δράσεις (ή τα δρώμενα) κ.ά. Από μία άποψη, μετά τα παραδείγματα των Ντυσάν, Αρτώ, Καίητζ και Μπόϋς είναι ίσως οι μόνες αντιπραγμοποιητικές ή ακόμη και χειραφετησιακές μορφές που μπορούν να γλιτώσουν από το σύστημα, να δράσουν αντισυστηματοποιητικά και οπωσδήποτε τουλάχιστον μη-πραγμοποιητικά. (Προς ένα πολυαισθητικό και πλουραλιστικό, δηλαδή μη αλλοτριωτικά μονοδιάστατο στόχευε και η πολύπλοκη για την εποχή του και συγχρόνως αυτοματιστική πολυαισθητική του Πικάμπια).

7. Σύμφωνα με τη σύγχρονη κριτική πολιτισμική θεωρία έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η διερεύνηση της πρόσληψης της παγκοσμιοποίησης από τους νέους και ειδικότερα από τους νέους καλλιτέχνες και τους φοιτητές. Η αποκρυπτογράφηση έτσι των βιωμάτων των νέων, αλλά και μέσα από τη διαμεσολάβηση σύγχρονων αντιπαγκοσμιοποιητικών εξ ορισμού καλλιτεχνικών πρακτικών, όπως είναι οι προηγούμενες, οδηγεί σε νέες θεωρητικοποιήσεις, σε νέες αποκρυσταλλώσεις (constellations), σε νέες διαμεσολαβήσεις.

8. Η κριτική διερεύνηση των κοινωνικών θεμάτων που άπτονται της παγκοσμιοποίησης, η μελέτη της σύγχρονης πολιτισμικής θεωρίας, η ανάδειξη σύγχρονων και πρωτοπόρων μορφών καλλιτεχνικής πράξης οδηγούν στη σύλληψη ενός ανοιχτού συστήματος έρευνας, στο οποίο η καλλιτεχνική πράξη, ως πράξη της σημερινής πρωτοπορίας, θα είναι παρούσα-ενεργό συστατικό στοιχείο. Και η ολιστική σύλληψη αυτή οδηγεί σε μία νέα και δυναμική σύλληψη της υποκειμενικότητας...

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ

* Ειδικότερα θα πρέπει να δοθεί έμφαση στις διδακτικές και παιδαγωγικές εφαρμογές και πρακτικές που πρέπει ν’ αναπτυχθούν στο σχολείο, ως απόρροια της συνειδητοποίησης των επιπτώσεων της παγκοσμιοποίησης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.       Th. Adorno, L' Art et les arts, D. de Brower.

2.    Βλ. ειδικότερα, Th. Adorno-M. Horkheimer, Η γερμανική πολεμική, Νήσος, Κοινωνιολογία, Κριτική, J. Habermas, Théorie de l’ agir communicationnel, Fayard, κ.ά.

3.       Για το θέμα αυτό βλ. Th. Adorno, Théorie ésthetique, Klincksieck, L’ art et les arts, D. de Brower και J. Habermas, «La modernité: un projet inachevé», Critique, 413, O. 1981, σ. 950-969.

4.       Βασική αναφορά στον τομέα αυτό είναι το κείμενο για τη δημιουργικότητα του μεγάλου άγγλου θεωρητικού της τέχνης και της κουλτούρας, R. Williams, Κουλτούρα και ιστορία, Γνώση, κεφ. «Το δημιουργικό πνεύμα», σσ. 85-136. Βλ. ακόμη και το βιβλίο του R. Vaneigem, L’ Ère des créateurs, Ed. Complexe.

5.       Βλ. Κ. Αξελός, Ανοιχτή συστηματική, Εστία.

6.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, κεφ. «H κριτική διεπιστημονικότητα», σσ. 125-129.

7.       Βλ. Β. Φιοραβάντες, Αρνητική πολιτισμική πράξη, Παπαζήσης, β' έκδ., κεφ. «Η εφημερότητα», σσ. 59-64.