ΠΡΟΣ ΤΗ ΜΙΚΡΟΔΟΜΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΠΡΟΣ ΤΗ ΜΙΚΡΟΔΟΜΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

1.  Η απορρύθμιση της τέχνης, της κουλτούρας και γενικότερα της πολιτισμικής πρακτικής, ως προϊόν της απορρύθμισης της οικονομίας και της κοινωνικής πρακτικής αντίστοιχα, είναι ίσως το κρισιμότερο θέμα για τη σκέψη σήμερα. Με αυτό το δεδομένο, ο μικροδομικός χαρακτήρας του κινήματος αντιτάσσεται στην απορρύθμιση της κουλτούρας, τη σημερινή δηλαδή κυρίαρχη ψευδή ολότητα, ιδεολογία και πρακτική.

Ως εκ τούτου, είναι αναγκαίο να γίνει ένα βήμα παραπέρα στη συστηματική προσπάθεια για τη μελέτη των σύγχρονων κοινωνικών, αισθητικών και πολιτισμικών συνθηκών από τη σκοπιά της ολότητας και της διαλεκτικής. Το σύγχρονο κοινωνικό και ανθρωπολογικό πρόβλημα θα πρέπει να προσεγγιστεί με βάση τις ιστορικές αναλύσεις των Αντόρνο, Μπένζαμιν, Λούκατς, Λεφέβρ, Γκολντμάν, κ.ά., με στόχο τη συγκρότηση μιας νέας και μοντέρνας θεωρητικοποίησης. Οι αρνητικές επιπτώσεις του μεταμοντερνισμού στη σκέψη και την τέχνη λαμβάνονται υπόψη υπό την οπτική της ριζοσπαστικής κριτικής και της συνειδητοποίησης της ανάγκης ξεπεράσματος της μεταμοντέρνας απαισιοδοξίας.

2. Τα πολιτισμικά μοντέλα είναι συνώνυμα των υβριδικών πολιτισμικών μορφών, καταστάσεων ή διεργασιών προς το διαρκώς άλλο. Υπάρχει πάντα μια διαρκής αναζήτηση, προς την έστω και μερική αποσαφήνιση της τάσης προς το σχηματισμό ενός νέου πολιτισμικού μορφώματος, αποσαφήνιση που γίνεται πάντοτε με κριτικό τρόπο. Οι καταστάσεις αυτές έχουν διακαλλιτεχνικό και διεπιστημονικό χαρακτήρα, και πάντοτε έχουν βάθος στην ιστορία. Είναι φορείς και συγχρόνως αποστάγματα ιστορικών αντιθέσεων ή αντινομιών. Η επικράτηση ενός νεότερου μοντέλου δεν ισοπεδώνει τις ιστορικές καταβολές, ούτε εξαφανίζει τα σημάδια του παρελθόντος, τα οποία μετασχηματισμένα σε νέες ποιότητες επιβιώνουν πάντοτε, αν και με άνισες ποσότητες, στις νεότερες μορφές τέχνης και κουλτούρας.

Από την άποψη αυτή ο αισθητικός, καλλιτεχνικός και πολιτισμικός μοντερνισμός έτεινε πάντοτε να πριμοδοτήσει το διαρκώς νέο (ή τουλάχιστον νεότερο), χωρίς βέβαια να ισοπεδώνει τις ποικίλων μορφών και διαβαθμίσεων - ιστορικές καταβολές. Βέβαια κάπου αυτές οι καταβολές στην περίοδο του μοντερνιστικού παροξυσμού είχαν ξεχαστεί ή υποτιμηθεί. Σήμερα όμως, τα νέα μοντερνιστικά κινήματα αναψηλαφούν κριτικά την ιστορία, για να διαμορφώσουν τις προϋποθέσεις νέων μορφοποιήσεων και νέων ξεπερασμάτων. Απέναντι στη βάρβαρη καπιταλιστική λήθη της ιστορίας αντιτάσσουν την ιστορική μνήμη και αναψηλάφιση, χωρίς και να περιορίζονται σ'αυτήν.

3. Η θεωρητικοποίηση της αυτονομίας της τέχνης και της κουλτούρας στη σύνδεση τους με την κοινωνία είναι βασική προϋπόθεση για τη σύλληψη μιας μοντέρνας αντίληψης για την πολιτική της κουλτούρας (ή για την κουλτούρα). Διαφορετικά, σύμφωνα με τον Γκράμσι και τον Ουίλιαμς, δεν έχει νόημα η όποια προσπάθεια. Σήμερα, εποχή αποσύνθεσης της τέχνης και της κουλτούρας, τουλάχιστον των κριτικών τους εκδοχών, αυτή η θεωρητικοποίηση παραμένει η μόνη λύση για την υποβοήθηση της κοινωνίας των πολιτών να αποκτήσει αυτοσυνειδησία.

4. Στην εποχή της απορρύθμισης της σκέψης, της τέχνης και της κουλτούρας, για την κριτική φιλοσοφία και κοινωνιολογία τα μόνα όπλα που απέμειναν είναι ο Λόγος και η κριτική για να αποσαφηνιστούν οι συνθήκες που δημιούργησαν τη σύγχρονη δύστυχη συνείδηση. Έτσι, μέσω κριτικών παρεμβάσεων σε όλα τα επίπεδα είναι δυνατή η συγκρότηση της σύγχρονης ολικής και ολιστικής μεθοδολογίας που έχει ανάγκη η σύγχρονη σκέψη. Ο κύριος στόχος βέβαια πάντοτε είναι η κριτική κατανόηση των κοινωνικών και ιδεολογικών αλλαγών των τελευταίων δεκαετιών που οδήγησαν στη σημερινή κατάτμηση της κουλτούρας σε υποκουλτούρες και σε συμπεριφορές - πρακτικές ποικίλων τύπων και τρόπων, μόνο που όλα αυτά δεν διατηρούν πλέον καμία σχέση με την κουλτούρα της άλλης εποχής, όπως έλεγε ο Μαρκούζε. Το μοντέρνο πολιτισμικό πρόβλημα είναι οξύ, δύσκολο, εκτεταμένο, απόρροια της γενίκευσης των ανθρωπολογικών παραμορφώσεων που έχει δημιουργήσει η σύγχρονη αλλοτρίωση και πραγμοποίηση. Ως εκ τούτου, η σύγχρονη πολιτική για την κουλτούρα θα πρέπει να συλληφθεί ως μια κατά βάση αλλοτριωτική διαδικασία, ώς μία διαδικασία επαναπολιτισμού, ως αντίβαρο στο γενικευμένο υποπολιτισμό (ή υποκουλτούρα) που παράγει συστηματικά ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός. Και η θεματοποίηση ακριβώς του πολιτιστικού εδώ σ' αυτόν το στόχο αποσκοπεί: Στη συνειδητοποίηση της ανάγκης επαναπολιτισμσύ της ανθρωπότητας.

5. Σήμερα ο αποπολιτισμός (déculturation) προκαλεί σε γενικευμένη μορφή κορπορατισμούς και εγωισμούς. Η κοινωνικότητα ή τουλάχιστον το κοινωνικό πνεύμα -προϋπόθεση χωρίς την οποία δεν υπάρχει απολύτως τίποτα (δηλαδή ούτε σκέψη, ούτε τέχνη, ούτε κουλτούρα κ.τ.λ.)-έχει εκλείψει και έχει αντικατασταθεί από τον ατομικισμό και το συμφέρον. Κυριαρχούν, ως εκ τούτου, οι διαμεσολαβήσεις κάθε μορφής, εκτός από τις γενικές διανοητικές, πνευματικές, θεωρητικές, ιδεολογικές και ακόμη λιγότερο τις καθολικές. Οι κυνικές και νεοβάρβαρες πρακτικές έχουν εξακοντήσει τον ανθρωπισμό στο περιθώριο. Το κυρίαρχο αναρχοφιλελεύθερο μοντέλο δράσης, έχει διαβρώσει κάθε έννοια γενικού συμφέροντος. Η ατομικοκεντρική σύλληψη και πρακτική έχει οδηγήσει στην κυριαρχία ενός άκρατου ατομικοκεντρικού μοντέλου. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, το μόνο στοιχείο που επιβιώνει από την κάποτε κραταιά κριτική σκέψη, είναι ένας μικροδομικός χαρακτήρας της δημιουργίας, της κουλτούρας, της σκέψης και της πράξης. Και ως προσωρινό -όπως θα έλεγε και ο Αξελός- συμπέρασμα, αν κανείς δεν θέλει να επιστρέψει σε μορφές πρωτόγονης κουλτούρας, όπως ο Βανεγκέμ, βγαίνει η ανάγκη διατήρησης με κάθε θυσία της κριτικής στάσης, η ανάγκη επιβίωσης των μικροδομικών μορφών της κουλτούρας, μιας κουλτούρας στο βαθμό που αυτή μπορεί να χειραφετηθεί. Η εξέγερση δηλαδή της μικροδομικής τέχνης, σκέψης και κουλτούρας, ενάντια στη μεγαδομική δομή της καταπίεσης, της αλλοτρίωσης και της υποβίβασης της ανθρωπότητας στο νεοφιλελεύθερο οικονομικό ον.

Η ΤΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΑΥΤΟΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Η ΤΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΑΥΤΟΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟ

Ως γνωστόν, η αντίληψη του επιπέδου, του χρώματος και του χώρου καθώς και το γενικότερο πρόβλημα του υλικού, που είναι τα κύρια θέματα στην μοντέρνα τέχνη είναι ακόμη μη ικανοποιητικά απαντημένα. Για το λόγο αυτόν επιβάλλεται μία προσπάθεια συστηματικού χαρακτήρα έρευνας, η οποία μέσω της κινητοποίησης του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού ερευνητών και μέσα από την διοργάνωση του απαραίτητου επιστημονικού διαλόγου, είμαστε σίγουροι ότι θα φτάσουμε σε μερικά απτά επιστημονικά αποτελέσματα. Σε κάθε περίπτωση η έκδοση και ο σχολιασμός πολύ σημαντικού ανέκδοτου πρωτογενούς υλικού θα βοηθήσει προς αυτή την κατεύθυνση.

Υπάρχει όμως ένα σημαντικό πρόβλημα, που το είχε επισημάνει ο Αντόρνο: η κουλτούρα δίνει την εντύπωση του χάους. Η φιλοσοφία όμως της κουλτούρας, προσπαθώντας να εξηγήσει από τι συντίθεται η κουλτούρα (ακολουθώντας τη φαινομενολογική μέθοδο και σύμφωνα με τη φαινομενολογία της σύγχρονης κουλτούρας), καταλήγει στο συμπέρασμα ότι έχουμε να κάνουμε με μια ομοιομορφοποίηση των πολιτισμικών διαδικασιών και με μια ρομποποίηση του ανθρώπου.

Αλλά συγχρόνως αυτό το οποίο ο Αντόρνο φαινομενικά διαπίστωσε, ότι δηλαδή η κουλτούρα είναι ένα χάος, ως ένα βαθμό είναι, κατά τρόπο παράδοξο, σωστό. Αυτό διαπιστώνεται αν τοποθετήσουμε το πρόβλημα σ' ένα άλλο επίπεδο. Θα πρέπει να ζήσουμε την τέχνη και την κουλτούρα, περνώντας από τη μια χώρα στη άλλη, ή αν δούμε τις διαφορές από την μια άκρη της ίδιας χώρας στην άλλη, ή αν πάμε σε πολλά και διάφορα θέατρα, όχι όμως σε αυτά που παίζουν οι «φίρμες», αλλά σε αυτά που ανεβαίνουν έργα που αποκαλούμε θέατρο του συγγραφέα, του δημιουργού, ή σε σινεμά του δημιουργού, ή αν λάβουμε υπόψη τη μουσική του δημιουργού (όπως για παράδειγμα του Κέητζ*).  Μέσα από αυτή τη διαδικασία περιπλάνησης στο ποιοτικό, δια του ποιοτικού κ.τ.λ., που είναι μία βαθύτατα βιωματική διαδικασία, φτάνουμε στην αντίληψη περί μιας χαοτικής συγκρότησης της κουλτούρας. Αναφερόμαστε πάντοτε στην τέχνη και την κουλτούρα που βρίσκονται έξω από τη βιομηχανία της κουλτούρας. Και αυτό, γιατί ότι έχει σχέση με τη βιομηχανία της κουλτούρας δεν έχει σχέση με χαοτική δομή, με οποιαδήποτε βίωση της χειραφέτησης ή ακόμη και της αυταπάτης, όπως επισημαίνει πάλι ο Αντόρνο.

Από την άλλη, διαπιστώνεται ότι κάτι το οποίο εμφανίζεται με τη μορφή της βιομηχανίας της κουλτούρας, ξεφεύγει από αυτή – ο Αντόρνο το έχει επισημάνει –, αποκτώντας τη μορφή της λαϊκής τέχνης και της κουλτούρας. Υπήρχαν και υπάρχουν στην Ευρώπη σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό τέτοιες μορφές με το θέατρο του δημιουργού, με καλλιτέχνες οι οποίοι ξεφεύγουν από το σύστημα, δημιουργώντας μια χαοτική κατάσταση. Όλοι αυτοί οι καλλιτέχνες και δημιουργοί συγκρότησαν το μο­ντέρνο ρεύμα, με τις αντιθέσεις και τις αντινομίες του στο εσωτερικό του, και το οποίο, παρόλα αυτά ήταν η μεγάλη καινοτομία, η μεγάλη εισφορά του 20ου αιώνα.

Τα μορφολογικά κριτήρια του μοντερνισμού έχουν κατά κάποιο τρόπο εκπνεύσει. Σήμερα δεν υπάρχουν ρεύματα και τάσεις, αλλά δεν υπάρχει και μοντερνισμός με την έννοια που προσδιορίσαμε πριν, δηλαδή χαοτικός αν και ποτέ τα μορφολογικά χαρακτηριστικά δεν είναι απαραίτητο να είναι σαφή και προσδιορισμένα, όπως ήταν παλιότερα. Στη διαπίστωση αυτή κατάληξε η πορεία της τέχνης από την Αναγέννηση μέχρι το Μοντερνισμό. Τώρα που η κρίση των αξιών, της ιδεολογίας, της κοινωνίας έχει αποκτήσει πρωτόγνωρο βάθος, ο καλλιτέχνης δυσκολεύεται να συμμετέχει σε τάσεις και ρεύματα, οπότε εμφανίζεται μια πολυπλοκότητα αισθητοποιημένων αμεσοτήτων, κοινωνικών, ψυχολογικών, ι­δεολογικών κ.τ.λ., που συνθέτουν το χάος της ουσιαστικά – μη μοντέρνας – σύγχρονης τέχνης.

Η μοντέρνα πολιτισμική σύλληψη είναι ουσιαστικά ένα πρόβλημα μεθόδου: Ανάλυση των κοινωνικών, ψυχολογικών, ιδεολογικών, πολιτισμικών κ.τ.λ. δεδομένων της σύγχρονης κοινωνίας, και η επεξεργασία στη συνέχεια της αρμόζουσας πολιτικής. Από την άλλη, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη τα παραδείγματα μερικών μεγάλων μοντέρνων καλλιτεχνών, τα οποία, αν δεν διαμόρφωσαν εντελώς, καθόρισαν αποφασιστικά τα μοντέλα της πολιτιστικής πολιτικής. Ας σκεφτούμε τους Μάλεβιτς (και το ΛΕΦ γενικότερα), τον Ντυσάν, τον Μπόϋς κ.ά. Γενική δε θέση είναι σήμερα, η πολιτισμική σύλληψη θα πρέπει να βασίζεται σε μία έννοια (concept). Ειδικότερα δε στα τελευταία χρόνια κυρίαρχη ήταν η τάση της μοντέρνας τέχνης προς το μινιμαλισμό και τη νοηματική τέχνη. Από ένα δε σημείο και μετά ζούμε τη μονοκρατορία του concept (έννοια), τάση που στη μοντέρνα τέχνη ξεκίνησε από τον Πικάσο {Οι δεσποινίδες της Αβινιόν) και έφθασε στο απόγειο της με τη Νοηματική τέχνη (Art conceptuel). Η έννοια συνυπάρχει με ένα ανοιχτό σύστημα παρέμβασης (ακόμη και μη παρέμβασης σε θέματα κυρίως αισθητικής) που έχουν εισηγηθεί οι Πάϊκ, Βαϊόλα, Κουνέλλης κ.ά. Έτσι το πρόταγμα της πρωτοπορίας για την αυτονομία και την κριτική λειτουργία της τέχνης και της κουλτούρας, καθώς και η ανάδειξη της αυτο-αναφορικότητας της τέχνης στην σημασία της οποίας είχε επικεντρώσει όλη του τη θεωρητικοποίηση ο Γκρήνμπεργκ, συμβαδίζει με την τάση αυτονόμησης της έννοιας ή και ανάδειξής της σ' αυτόνομη, ακόμη και αυτοθεσμιζόμενη οντότητα. Η έννοια είναι πλέον ο τόπος αλλά και το μέσο πραγματοποίησης της όποιας καινοτομίας, της όποιας πρωτοπόρας δράσης. Ως εκ τούτου, και η σύγχρονη πολιτισμική συνθετική σύλληψη θα πρέπει να συνδυαστεί με την κυρίαρχη αυτή κατάσταση της τέχνης και να προσπαθήσει να βοηθήσει και ν' αναδείξει προγράμματα και πρακτικές ανοιχτές, εννοιολογικές, κριτικές. Διαφορετικά θα λειτουργήσει λογοκριτικά, καταπιεστικά, κατασταλτικά. Ο στόχος όμως του νεο-νεοφιλελευθερισμού είναι η ρύθμιση στο χώρο της τέχνης και της κουλτούρας να γίνεται μόνο μέσω της αγοράς και του χρήματος, και έτσι να εξουδετερώσουν τις όποιες δημιουργικές δυνατότητες έχουν εναπομείνει στη σύγχρονη αποδυναμωμένη πρωτοπορία, παρά τις εναγώνιες προσπάθειές της για παραπέρα αυτονόμηση της έννοιας. Το σύστημα δηλαδή χρήμα σήμερα, τείνει να καταστείλει όλες τις δημιουργικές προσπάθειες της τέχνης, ενώ μέχρι πρόσφατα τις ανεχόταν, αν δεν τις υποβοηθούσε έστω και υποτυπωδώς, για επενδυτικούς κυρίως σκοπούς. Οι επιπτώσεις της αντεπανάστασης των νεοφιλελεύθερων μεθοδιστών και εδώ είναι ασύλληπτες. Η κοινωνία όμως θα συνεχίσει να δέχεται παθητικά τα κελεύσματά τους;

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ

*Ο Αντόρνο, όσον αφορά τον Κέητζ, αναθεώρησε την άποψη του για τη βιομηχανία της κουλτούρας, όπως και για την τζαζ της Ν. Ορλεάνης, λέγοντας ότι δεν αναφερόταν σ' αυτούς, αλλά σ' αυτούς που φτιάχνουν ρυθμούς που μπορούν να επαναληφθούν, να αναπαραχθούν βιομηχανικά. Ούτε όμως η τζαζ της Ν. Ορλεάνης ούτε η μουσική του Κέητζ βιομηχανοποιούνται. Και ειδικότερα ο Κέητζ έφτιαξε μία χαοτική μουσική δομή, τόσο σύνθετη και πολύπλοκη, που είναι αδύνατο να αναπαραχθεί ούτε καν το ελάχιστο κομμάτι της.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ

1. Σήμερα διεθνώς διεξάγεται μία πολύ σημαντική και εκτεταμένη επιστημονική συζήτηση σχετικά με το μέγιστο θέμα της εποχής μας, την παγκοσμιοποίηση. Τα προβλήματα που τίθενται είναι βέβαια τέτοια που χρειάζεται μία συστηματική ερευνητική προσπάθεια για να οδηγηθούμε σε μερικά νέα και έγκυρα αποτελέσματα. Οι κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες ήταν εντελώς απροετοίμαστες για να προσεγγίσουν ένα τόσο σημαντικό όσο και ευρύ θέμα. Επιβάλλονται μεθοδολογικές και επιστημολογικές ανασυγκροτήσεις και αναθεωρήσεις, αλλαγές παραδειγμάτων, νέες μεθοδολογίες κτλ. Το έργο που πρέπει να γίνει είναι τεράστιο, και κυρίως πρέπει να ξεπεραστούν διάφορα κλισέ που έχει κληρονομήσει η σκέψη από την προηγούμενη περίοδο του καπιταλισμού.

Ειδικότερα όσον αφορά τη σχέση της παγκοσμιοποίησης με την τέχνη θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι, σύμφωνα και με τον ύστερο Αντόρνο¹, το κάθε στάδιο εξέλιξης της κοινωνίας αντιστοιχεί με ορισμένες μορφές τέχνης. Ως εκ τούτου και το σημερινό θα πρέπει να συνδεθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με ορισμένες μορφές τέχνης. Ακόμη βέβαια δεν μιλούσαμε για παγκοσμιοποίηση, όταν έγραψε ο Αντόρνο το συγκεκριμένο αυτό κείμενο (1969), αλλά για ύστερο καπιταλισμό. Προεκτείνοντας όμως την σκέψη του, το θεωρητικό και συνάμα πρακτικό πρόβλημα που τίθεται σήμερα είναι: Ποια μορφή (ή καλύτερα ποιες μορφές) τέχνης, αλλά και ποιες μορφές αισθητικής θ' αναδειχθούν στην εποχή της παγκοσμιοποίησης; Θα αναδειχθούν νέες και πρωτοπόρες τέτοιες μορφές; Ποιες θα είναι οι διαδικασίες δημιουργίας τέτοιων μορφών; Η αισθητική θα έχει ρόλο στο νέο τοπίο που διαμορφώνεται παγκόσμια, το οποίο όλο και περισσότερο περιορίζει την αυθεντική τέχνη και κουλτούρα, ενώ παράγει μαζικά υποκουλτούρα και κυριαρχικές νόρμες;

2. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, η σωστή και η σύγχρονη διερεύνηση του θέματος επιβάλλει:

α) Τη συστηματική επανασυγκρότηση του μοντέλου των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, υπό την οπτική της διερεύνησης του πολύπλοκου και διεπιστημονικού θέματος που είναι η παγκοσμιοποίηση. Αναφορά μας σ' αυτό τον τομέα είναι τα κείμενα μεθοδολογίας των κοινωνικών επιστημών της Σχολής της Φρανκφούρτης².

β) Την επαναδιατύπωση του μοντέρνου αισθητικού προγράμματος των αισθητικών και καλλιτεχνικών πρωτοποριών³.

γ) Την ανάδειξη σε πρωταρχική της έννοιας της δημιουργικότητας⁴ και της καλλιτεχνικής διαθεματικότητας, προσατολιζόμενοι συστηματικά προς σφαιρικά μοντέλα.

Ως συμπέρασμα: Η έρευνα μας εδώ συνίσταται στην επανατοποθέτηση του όλου θέματος υπό την οπτική δημιουργίας ανοιχτών, σφαιρικών και ολικών μοντέλων σκέψης και δράσης. Πρέπει να ξεπεραστεί οπωσδήποτε η ενιαία και η μονοδιάστατη σκέψη. Η παγκοσμιοποίηση επιβάλλει υποχρεωτικά ένα άνοιγμα στον κόσμο, προς την «παγκοσμιότητα», όπως λέει ο Αξελός⁵. Βαδίζουμε δηλαδή προς την πολυμορφική σκέψη και πράξη, προς την πολιτισμική πολυμορφία. Και το συμπέρασμα αυτό πρέπει να δούμε πως θα συγκεκριμενοποιηθεί στη σύγχρονη καλλιτεχνική πράξη.

3. Επιπλέον επισημαίνουμε τα εξής:

α) Οι εξελίξεις στο συγκεκριμένο θέμα είναι ραγδαίες. Το σύγχρονο διευρυμένο ερευνητικό πεδίο επιβάλλει την υποχρέωση συστηματικής επανασυγκρότησης  του προβληματισμού μας σε θέματα σύγχρονης αισθητικής, θεωρία της τέχνης, της κοινωνίας, της κουλτούρας, κ.α.

Με βάση αυτό το πνεύμα, οι στόχοι μας πρέπει να είναι:

i)          Η όσο το δυνατόν καλύτερη καταγραφή των δεδομένων σε επίπεδο κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, αισθητικής κ.ά.

ii) Η ανάδειξη των αναγκαίων μεθοδολογικών και επιστημολογικών ανασυγκροτήσεων.    

                                                

iii)      Η διεξαγωγή μιας έρευνας πιο συγκεκριμένης σήμερα στο χώρο της τέχνης, ξεκινώντας από τη διαπίστωση ότι το βιωματικό στοιχείο ή το απωθημένο (refoulé) ή το εμπειρικό ή το άμεσο ή το ατομικό, ακόμη και το προσωπικό ή και το ιδιόμορφο τείνει να γίνει το κυρίαρχο στη σύγχρονη καλλιτεχνική πρακτική. Η παγκοσμιοποίηση ωθεί προς τέτοιες τάσεις, σε μικροαφηγήσεις, στο εφήμερο, και πολύ συχνά στο βίαιο έως και πολύ βίαιο, βιωματικό.

Μια βασική θέση που πρέπει να έχουμε υπόψη σήμερα είναι ότι έχει ξεπεραστεί η διαφορά μεταξύ θεωρητικής και εφαρμοσμένης έρευνας. Η έρευνα είναι και θεωρητική και εφαρμοσμένη, θεωρητική και πρακτική, γενική και μερική. Είναι πλέον σφαιρική, με ότι αυτό συνεπάγεται. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να πριμοδοτηθεί μία νέου τύπου εφαρμοσμένη και ενιαία λίγο-πολύ αντίληψη περί θεωρίας και πράξης, ειδικότερα στο χώρο της σύγχρονης θεωρίας της τέχνης και της θεωρίας της σύγχρονης δημιουργίας.

β) Από τα παραπάνω απορρέει η σημασία της έρευνας σε σχέση με τα νέα στοιχεία που θα προσφέρει στην καλλιτεχνική πράξη, καθώς και στην καινοτόμα σύλληψη που αυτή αναδεικνύει σταθερά, λόγω των σύγχρονων προκλήσεων, οι οποίες οδηγούν αναγκαστικά στη διαρκή εισαγωγή νέων πρακτικών και λύσεων. Η εξέλιξη της επιστήμης έτσι θα αποκτήσει ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα και η αισθητική, στη συνέχεια του έργου των μεγάλων θεωρητικών της του 20^ου αιώνα: Λούκατς, Μπένζαμιν, Γκολντμάν και Αντόρνο επιζητά επίμονα νέες συνθέσεις, και ακριβέστερα μετακριτικές, μεταφιλοσοφικές ή μετακριτικές συνθέσεις.

Με βάση τα παραπάνω θα πρέπει να γίνει μία θεωρητική έρευνα και εμβάθυνση σε σχέση με τα θέματα της παγκοσμιοποίησης, της αισθητικής, της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης και της καλλιτεχνικής, γενικότερα πρακτικής. Γενικότερα δε θα πρέπει ν' αναδειχθούν μέσα από μακρόχρονες θεωρητικές έρευνες και αναζητήσεις οι νέες προκείμενες του θέματος, και να εξεταστούν οι προκλήσεις που δημιουργεί η παγκοσμιοποίηση. Από την άλλη, τόσο τα επιτακτικά προβλήματα έρευνας που ανέδειξε η συνειδητοποίηση του περάσματος στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, όσο και η ανάγκη ανασυγκρότησης της θεωρητικής έρευνας σε νέες βάσεις επιβάλλει την αμφισβήτηση διαφόρων παραδοχών των κοινωνικών επιστημών περί ενσωμάτωσης κ.τ.λ. Η παγκοσμιοποίηση αναδομεί διαρκώς και μάλιστα σε όλο και πιο περιοριστικές βάσεις – τουλάχιστον στις χώρες του ύστερου καπιταλισμού – την κοινωνική διαίρεση της εργασίας. Η αναδόμηση αυτή οδηγεί ακόμη και σε ποιοτικές αλλαγές και μετατροπές, που δεν έχουμε ακόμη συλλάβει. Για το λόγο αυτό το σύγχρονο κοινωνικό πρόβλημα με όρους κριτικούς και χειραφετησιακούς τίθεται σε εντελώς νέα βάση.

4. Σήμερα συνειδητοποιείται ευρύτερα η ανάγκη για συστηματική διερεύνηση των σχέσεων της παγκοσμιοποίησης με την τέχνη, με έμφαση στη μεθοδολογία και τις νέες νοηματοδοτήσεις που πρέπει να επεξεργαστούμε. Έτσι θα γίνει κατορθωτή η καλύτερη δυνατή κατανόηση των σύγχρονων κοινωνικών, πολιτισμικών και άλλων θεμάτων*. Πρόκειται για ένα θέμα από τη φύση του διεπιστημονικό, το οποίο επιβάλλεται πλέον να προσεγγίζουμε με έναν ολοκληρωμένο ή τουλάχιστον ολιστικό τρόπο. Έτσι θα γίνει κατορθωτή η ανάδειξη της πολυπλοκότητας του θέματος. Συγχρόνως μέσα από αυτή τη διαδικασία θα γίνει κατορθωτό ν' αποφευχθούν μονοδιάστατες και εν ολίγοις περιοριστικές και υποβιβαστικές προσεγγίσεις. Η αισθητική θα πρέπει επίσης να προσπαθήσει να ξεφύγει από μία μονο-μοντελική ή μονο-πολιτισμική προσέγγιση, πριμοδοτώντας οπωσδήποτε πολυπολιτισμικές και πολύ-μοντελικές (πολυδιάστατες) προσεγγίσεις. Σε τελική ανάλυση, η παγκοσμιοποίηση επέβαλε επιτακτικά το άνοιγμα σε νέες και σφαιρικές προσεγγίσεις και στο χώρο της αισθητικής, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο των τοποθετήσεων και μεθοδολογικών-επιστημολογικών ανασυγκροτήσεων των ανθρωπιστικών επιστημών που προϋποθέτει. Υπ' αυτή την οπτική αποκτά νέες και ουσιωδέστερες διαστάσεις η καλλιτεχνική καλλιέργεια, η διαθεματικότητα στην τέχνη, η ανάδειξη της καλλιτεχνικής ιδιομορφίας και ευαισθησίας. Το θέμα δε της δημιουργικότητας στην τέχνη σε συνθήκες αλλοτριωτικής, ισοπεδωτικής και ομοιομορφοποιητικής παγκοσμιοποίησης αποκτά εξαιρετικό ενδιαφέρον, και μάλιστα απόλυτα επίκαιρο.

       5.  Η μεθοδολογική και θεωρητική σύνδεση της παγκοσμιοποίησης με την τέχνη, και ως εκ τούτου με την αισθητική δε μπορεί παρά να γίνει μ' ένα διεπιστημονικό τρόπο. Και αυτό γιατί το θέμα είναι διεπιστημονικό εξ ορισμού. Όμως, όπως έχουμε ήδη δείξει, δεν αρκεί μία απλή ή μηχανιστική έννοια της διεπιστημονικότητας. Η σύγχρονη κριτική θεωρία έχει επεξεργαστεί την έννοια της κριτικής διεπιστημονικότητα⁶,  έννοια νέα και δημιουργική ή ακόμη και δυναμική, για να απαντήσει ακριβώς στις σύγχρονες και συνεχώς μεταβαλλόμενες κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες.

Μελέτη της παγκοσμιοποίησης σημαίνει, όπως είναι προφανές, παρακολούθηση από κοντά και μελέτη του παγκόσμιου πολιτισμικού γίγνεσθαι. Όσον αφορά τη μελέτη της τέχνης είναι αναγκαία η δημιουργία ενός παγκόσμιου δικτύου επικοινωνίας και διερεύνησης του σύγχρονου καλλιτεχνικού και αισθητικού φαινομένου. Ιστορικά εξετάζοντας το θέμα οι πρωτοπορίες είχαν πάντοτε ένα διεθνή προσανατολισμό και ορίζοντα. Μία τέτοιου είδους νέα διεθνική και σήμερα παγκόσμια διάσταση θα πρέπει να επαναπροσλάβει η τέχνη και η αισθητική, αν θέλει να φθάσει στην ολότητα και την καθολικότητα που έχει ανάγκη ο σύγχρονος αποκομμένος και απομονωμένος άνθρωπος-θύμα των παγκοσμιοποιημένων ηλεκτρονικών μέσων και των αποκλεισμών κάθε είδους, και κυρίως των αποκλεισμών που εσωτερικεύονται, τους οποίους επιβάλλει ή προκαλεί μ' απόλυτο τρόπο το σύστημα, ή, και ακόμη χειρότερα, που έχουν ήδη εσωτερικευτεί.

6. Μία από τις καλλιτεχνικές μορφές που επιβάλλεται να διερευνήσουμε είναι η εφήμερη⁷, ως αντίδοτο ακριβώς στην απολυτότητα, τη μονιμότητα και την παγίωση, ιεραρχική, ιδεολογική, πολιτισμική που επιβάλλει η παγκοσμιοποίηση. Εφήμερη, ή καλύτερα εφήμερες μορφές ή πρακτικές είναι τα happenings, οι performances, τα περιβάλλοντα, οι δράσεις (ή τα δρώμενα) κ.ά. Από μία άποψη, μετά τα παραδείγματα των Ντυσάν, Αρτώ, Καίητζ και Μπόϋς είναι ίσως οι μόνες αντιπραγμοποιητικές ή ακόμη και χειραφετησιακές μορφές που μπορούν να γλιτώσουν από το σύστημα, να δράσουν αντισυστηματοποιητικά και οπωσδήποτε τουλάχιστον μη-πραγμοποιητικά. (Προς ένα πολυαισθητικό και πλουραλιστικό, δηλαδή μη αλλοτριωτικά μονοδιάστατο στόχευε και η πολύπλοκη για την εποχή του και συγχρόνως αυτοματιστική πολυαισθητική του Πικάμπια).

7. Σύμφωνα με τη σύγχρονη κριτική πολιτισμική θεωρία έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η διερεύνηση της πρόσληψης της παγκοσμιοποίησης από τους νέους και ειδικότερα από τους νέους καλλιτέχνες και τους φοιτητές. Η αποκρυπτογράφηση έτσι των βιωμάτων των νέων, αλλά και μέσα από τη διαμεσολάβηση σύγχρονων αντιπαγκοσμιοποιητικών εξ ορισμού καλλιτεχνικών πρακτικών, όπως είναι οι προηγούμενες, οδηγεί σε νέες θεωρητικοποιήσεις, σε νέες αποκρυσταλλώσεις (constellations), σε νέες διαμεσολαβήσεις.

8. Η κριτική διερεύνηση των κοινωνικών θεμάτων που άπτονται της παγκοσμιοποίησης, η μελέτη της σύγχρονης πολιτισμικής θεωρίας, η ανάδειξη σύγχρονων και πρωτοπόρων μορφών καλλιτεχνικής πράξης οδηγούν στη σύλληψη ενός ανοιχτού συστήματος έρευνας, στο οποίο η καλλιτεχνική πράξη, ως πράξη της σημερινής πρωτοπορίας, θα είναι παρούσα-ενεργό συστατικό στοιχείο. Και η ολιστική σύλληψη αυτή οδηγεί σε μία νέα και δυναμική σύλληψη της υποκειμενικότητας...

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ

* Ειδικότερα θα πρέπει να δοθεί έμφαση στις διδακτικές και παιδαγωγικές εφαρμογές και πρακτικές που πρέπει ν’ αναπτυχθούν στο σχολείο, ως απόρροια της συνειδητοποίησης των επιπτώσεων της παγκοσμιοποίησης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.       Th. Adorno, L' Art et les arts, D. de Brower.

2.    Βλ. ειδικότερα, Th. Adorno-M. Horkheimer, Η γερμανική πολεμική, Νήσος, Κοινωνιολογία, Κριτική, J. Habermas, Théorie de l’ agir communicationnel, Fayard, κ.ά.

3.       Για το θέμα αυτό βλ. Th. Adorno, Théorie ésthetique, Klincksieck, L’ art et les arts, D. de Brower και J. Habermas, «La modernité: un projet inachevé», Critique, 413, O. 1981, σ. 950-969.

4.       Βασική αναφορά στον τομέα αυτό είναι το κείμενο για τη δημιουργικότητα του μεγάλου άγγλου θεωρητικού της τέχνης και της κουλτούρας, R. Williams, Κουλτούρα και ιστορία, Γνώση, κεφ. «Το δημιουργικό πνεύμα», σσ. 85-136. Βλ. ακόμη και το βιβλίο του R. Vaneigem, L’ Ère des créateurs, Ed. Complexe.

5.       Βλ. Κ. Αξελός, Ανοιχτή συστηματική, Εστία.

6.     Βλ. Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, κεφ. «H κριτική διεπιστημονικότητα», σσ. 125-129.

7.       Βλ. Β. Φιοραβάντες, Αρνητική πολιτισμική πράξη, Παπαζήσης, β' έκδ., κεφ. «Η εφημερότητα», σσ. 59-64.

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

Μερικές θέσεις

-     Η καθαρότητα των μορφών, βασικό μοντερνιστικό αισθητικό πρόταγμα, πρέπει να αναπροσαρμοστεί στις απαιτήσεις της κριτικής και του ξεπεράσματος της παγκοσμιοποίησης.

-     Δεν υπάρχει απάντηση στην παγκοσμιοποίηση από προμοντέρνες θέσεις ή καταστάσεις, όπως ήταν για παράδειγμα η Κάλλας.

-   Η οικουμενικότητα μπορεί να αποτελέσει μία αντιπαγκοσμιοποιητική οπτική ή και προοπτική. Η παγκοσμιοποίηση δεν ταυτίζεται με την οικουμενικότητα.

-      Λύση θα πρέπει ν' αναζητηθεί στο au-délà της παγκοσμιοποίησης, πέραν από την παγκοσμιοποίηση.

-    Η ανάγκη σύλληψης μίας αντιπαγκοσμιοποιητικής προοπτικής, γλώσσας, στάσης, άποψης, οπτικής, θεώρησης που θα είναι ίδια από το Porto Allegre μέχρι την Ιαπωνία.

-   Η ανάγκη συστηματικής μετακριτικής της ιστορίας της μ. τ., της υπέρβασης ή της παράβασης των μορφών, των πρακτικών, των υλικών τους κ.τ.λ., με στόχο τη σύλληψη, τη συγκρότηση της αισθητικής με αντιπαγκοσμιοποιητικές διαστάσεις. Προς τη σύλληψη μιας εναλλακτικής στην παγκοσμιοποίηση ουτοπίας, αισθητικής αλλά και κοινωνικής και πολιτισμικής.

-    Η αναγκαία και ως ένα βαθμό κατανοητή και εξηγήσιμη ροπή προς το παρελθόν και τον πολιτισμικό πλούτο του, δεν μπορούν ν' αποτελέσουν πειστική λύση στην πρόκληση της παγκοσμιοποίησης. Ούτε η νοσταλγία όσο επιθυμητή και, κάτω από μερικές συνθήκες, απελευθερωτική και αν είναι, μπορεί ν' αποτελέσει λύση, χωρίς να συνδεθεί με μία αντίστοιχη απελευθερωτική ουτοπία. Η ιστορία δεν επιστρέφει στο παρελθόν ούτε και υπό την απειλή της ισοπεδωτικής παγκοσμιοποίησης. Προσοχή στον οντολογισμό, στον αντιδραστικό ιστορικισμό και στο πνεύμα της υψηλής αριστοκρατίας (aristocratie hautainne).

-   Σήμερα έχουμε ανάγκη από παγκοσμιοποιημένα και συγχρόνως αντιπαγκοσμιοποιητικά μοτίβα. Σύστημα-αντισύστημα, αλλά κυρίως δημιουργία χωρίς μοντέλα, χωρίς παραδείγματα.

-      Τι σημαίνει πολυμορφική τέχνη και κουλτούρα;

-  Από τη μοντέρνα τέχνη στην πολυμορφική νεομοντέρνα και αντιπαγκοσμιοποιητική μέσω της σύγχρονης (έως μετά τη μοντέρνα όχι όμως και μεταμοντέρνα) τέχνη.

-      Τέχνη ριζοσπαστική, καινοτόμα, ανθρωπιστική, πάντοτε δηλαδή μοντέρνα.