ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΤΟΥ Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕ ΣΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ Γ. ΣΚΛΑΒΟ ΣΤΟ ΑΡΓΟΣΤΟΛΙ

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ                                                                   

 

Ο ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ ΥΠΟ ΤΗΝ ΟΠΤΙΚΗ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

 

ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ: ΣΚΛΑΒΟΣ–ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ–ΣΚΛΑΒΟΣ.  Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΖΕΡΒΟΥ^1*  ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΡΘOΛΟΓΙΣΜΟ[*]

 

 ΔΙΑΣΑΦΗΝΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΙΤΛΟ. ΤΙΤΛΟΣ - ΘΕΜΑ

 ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΑ: - ΣΕΝΜΠΕΡΓΚ – ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ (ΑΝΤΟΡΝΟ)

                                             - Μ. ΧΟΡΚΧΑΪΜΕΡ – Θ. ΑΝΤΟΡΝΟ: Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ   (ΚΡΙΤΙΚΗ) ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

  - ΚΡ. ΖΕΡΒΟΣ: ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΚΡΙΤΙΚΕΣ-ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΕΙΣ

- Ο ΣΚΛΑΒΟΣ ΩΣ ΘΕΜΑ ΑΙΣΘΗΤΙΚΟ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ

- Ο ΝΕΑΡΟΣ ΜΑΡΞ (1842-44): ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗΣ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ – ΟΛΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ

-   ΣΚΛΑΒΟΣ – ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ – ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

-  Ο ΕΛΛΗΝΟ-ΓΑΛΛΙΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΓΑΛΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ

  ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ

 

 

 

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ:  ΔΙΑΤΡΙΒΗ. Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΟΦΗ

 

Από την Αισθητική γενικά στην αισθητική του έργου του Σκλάβου συγκεκριμένα, μόνον. Από το γενικό στο ειδικό, στο συγκεκριμένο: Η μεθοδολογία και η απαίτηση  αυτή του καθηγητή Αισθητικής της Σορβόννης, Ο. Ρεβώ ντ’ Αλλόν, ήταν απόλυτη. Κατ΄εμέ ήταν εμπειριστικής αντίληψης, αλλά στο πρώτο μας ραντεβού στο γραφείο του στη Σορβόνη δεν τόλμησα να του το πω. Δεν ήξερα τότε τα κείμενά του¹ γα τον Delacroix και τον Picabia, που ήταν αυτής της αντίληψης. Ωραία και σημαντικά κείμενα προσέγγισης δύο εξεχόντων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας της εποχής τους, αλλά όταν τα διάβασα μετά από λίγο καιρό μου επιβεβαίωσαν αυτή την πρώτη εντύπωσή μου.

Και ο Αντόρνο, σκέφτηκα; Άλλες μεθοδολογίες ακούγαμε στο Σεμινάριο του Αισθητικής στη Σορβόννη, νεολουκατσικής – αντορνικής έμπνευσης.

Εξάλλου και ο ίδιος ο δάσκαλος με προέτρεψε ν’ασχοληθώ με τη μελέτη του Αντόρνο, «κυρίως του Αντόρνο», προκειμένου να μπορέσω να προσεγγίσω  αισθητικά το έργο του Σκλάβου. Οπότε σκέφτηκα ότι αυτό που ήθελε να μου πει ο δάσκαλος ήταν συγκεκριμένη προσέγγιση του έργου του Σκλάβου, αλλά με βάση την αντορνική αισθητική θεωρητικοποίηση. Συγκεκριμένα σήμαινε, όπως το αντιλήφθηκα εγώ,   μεταφορά της ιστορικής προσέγγισης του Κ. Κόζικ, Η διαλεκτική του συγκεκριμένου², που την είχα μελετήσει μόλις εκδόθηκε στην Ελλάδα στα μέσα της δεκαετίας το 1970, στην οπωσδήποτε συγκεκριμένη (imperativement),  κατά τον Ρεβώ ντ’ Αλλόν, αισθητική προσέγγιση του Σκλάβου. Οπότε σκέφτηκα ότι το πρώτο καθήκον  που είχα ήταν να μελετήσω όσο καλύτερα μπορούσα και άμεσα το έργο του Σκλάβου, συγχρόνως με τη συστηματική πλέον μελέτη μου του έργου του Αντόρνο.  Γνώριζα ήδη ικανοποιητικά το έργο του Γκολντμάν, του Χάουζερ, του Φίσερ, του H. Lefebvre,  του Μαρκούζε, του νεαρού Λουκατς και του Γκράμσι.

Δεν ήταν δύσκολο να μελετήσω και τον Αντόρνο. Άλλο που δεν ήθελα. Αλλά πως θα συνταχθεί με βάση αυτή τη μεθοδολογία το κείμενο της διατριβής, 250-300 σελίδες; Δύσκολο θέμα για εμένα, όπως το έθεσε ο δάσκαλος. Ενώ θα μπορούσα να συντάξω ένα τέτοιο κείμενο σε λίγες  ημέρες για τα θεωρητικά προβλήματα της αισθητικής, υπό την ισχυρή επίδραση και των κειμένων του Βαρίκα για το θέατρο του παραλόγου, και την αισθητική θεωρητικοποίηση για τον Αντονιόνι, το έργο του οποίου μου άρεσε και γνώριζα άριστα, ενός δηλαδή  μεγάλου αντορνικού σκηνοθέτη με πρωταρχική του ιδέα της αναγκαίας απελευθέρωσης του σύγχρονου ανθρώπου μέσω της συστηματικής καταγγελίας της αλλοτρίωσης, έπρεπε να συλλάβω και ν’ακολουθήσω μια άλλη μεθοδολογία. Όχι Κριτική θεωρία (Αισθητική) – Σκλάβος, αλλά αντίστροφα: Σκλάβος – Κριτική θεωρία (Αισθητική). Και στο σημείο αυτό αρχίζει η συναρπαστική περιπέτεια της συστηματικής πλέον ενασχόλησής μου με την αισθητική της μοντέρνας τέχνης (μοντέρνες εικαστικές τέχνες-μοντέρνα γλυπτική) και του Σκλάβου ειδικότερα, παραδειγματικά πρωτοπόρου, μοντέρνου και αφηρημένου, πιο συγκεκριμένα, γλύπτη. Η συνέχεια: κείμενα αισθητικής για τον Σκλάβο και το έργο του, κείμενα αισθητικής για τον Τζιακομέττι και αμέσως μετά τον Στέρη, κείμενα κριτικής θεωρίας και θεωρίας του πολιτισμού μέχρι σήμερα, κείμενα αισθητικής γενικότερα. Και το καράβι πάει… για να θυμηθούμε και τον Φελίνι…

 

Η επιβεβλημένη αλλαγή μεθοδολογίας προς το συγκεκριμένο για τη διατριβή μου είχε μια αναπόδραστη επίπτωση στην όλη αισθητική – και όχι μόνον – θεωρητικοποίησή μου: Η αισθητική πλέον κάτω, όχι του υψηλού ή για το υψηλό, του ωραίου ή για το ωραίο, αλλά η αισθητική κάτω, του κόσμου αυτού, του υπάρχοντος συγκεκριμένα, κοινωνική, πρακτική με την έννοια του νεαρού Μαρξ του 1842-4 και στα νεώτερα χρόνια των Λεφέβρ και Σατλέ. Υπονοείται ότι για εμένα, ήδη αριστεροχεγκελιανομαρξιστή τότε (1984-6), η διατήρηση της ολότητας ήταν πάνω από όλα. Η ολότητα, η μέγιστη αυτή κατάκτηση, μεθοδολογική, επιστημονική, ιδεολογική, του νεαρού Λούκατς, μέσα στην αντιθετικότητά της υπερβαίνει κάθε συγκυρία και επί μέρους διαφοροποίηση. Η ολότητα ως μοντέρνα τέχνη και του έργου του Σκλάβου, μάλιστα ολικά αφηρημένου γλύπτη, και κατά τούτο εξορισμού ολικού, και μάλιστα με ολικό έργο μέσα στην αποσπασματικότητά του: Αυτή ήταν πλέον το βασικό μεθοδολογικό-αμφισβητητικό πρόταγμα. Για το λόγο αυτό, αλλά  και για  να συγκεραστεί η τότε θέση του δασκάλου, εισήγαγα μια νέα έννοια, την έννοια απόσπασμα-ολότητα. Στην πορεία όμως και μέσω των έντονων θεωρητικών συζητήσεών μου και ο δάσκαλος έφθασε σε μια ολική αντορνική αισθητική, ενώ ακόμη μεταστράφηκε, ξεπερνώντας έτσι την όποια γαλλική-στρουκτουραλική επίδραση προς τη φιλοσοφία του υποκειμένου. Αυτή ήταν η προκαταβολική προϋπόθεση για την όποια κριτική αισθητική της μοντέρνας τέχνης.

Βέβαια  η μοντέρνα τέχνη από τη γένεση της (1850-60 με τον Κουρμπέ και τους Καταραμένους) μέχρι τα χρόνια 1960-70, και ειδικά στην προεπαναστατική και την επαναστατική Ρωσία (1905-1923) ήταν μια αισθητική του συγκεκριμένου, του πρακτικού, της άμεσης και της συγκεκριμένης απελευθέρωσης,  που έτσι συγκρότησε προοδευτικά το ολικό απελευθερωτικό μοντέρνο σχέδιο – πρόταγμά (της).

Ο Σκλάβος δε ως καλλιτέχνης πρωταρχικά της συνειδητοποίησης της αβάσταχτης κατάστασης της αλλοτρίωσης στον μονοπωλιακό και στον ύστερο καπιταλισμό, ήταν μια περίπτωση – μοντέλο αυτής της σύλληψης, και το έργο του μια συγκεκριμένη ολική και καθορισμένη συγκεκριμενοποίηση της απελευθέρωσης… Της αναγκαίας, της επιβαλλόμενης απελευθέρωσης. Της ανθρώπινης απελευθέρωσης γενικά. Της απελευθέρωσης ως κατάστασης.

 

ΤΟ ΔΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ

 

Ι

 Ως προς θέμα του τίτλου του Συμποσίου, θα  μπορούσαμε να πούμε και Σκλάβος – Αισθητική. Αισθητική – Σκλάβος. Όμως, αν και στον Αντόρνο της Αισθητικής θεωρίας³, όπως έχουμε αναλύσει εκτενέστερα σε προηγούμενα κείμενά μας, και ιδίως στο Κοινωνική θεωρία και αισθητική⁴ (μέρος ΙΙ),  η κριτική θεωρία ταυτίζεται με την Αισθητική και αντίστροφα, τελικά νομίζουμε ότι υπό το φως και των νεώτερων ερευνών και διαλέξεών μας στον Παρνασσό για την Κριτική θεωρία, η Κριτική θεωρία είναι ευρύτερη. Με την έννοια αυτή, και με βάση τη θεωρητικοποίηση και του επιστημολόγου Λ. Γκολντμάν, σύμφωνα με την οποία πρέπει να συνδέουμε, να ανάγουμε τις δομές σε γενικότερες, σε ευρύτερες δομές, τελικά είναι πιο έγκυρη η διασύνδεση, όπως λέμε σήμερα, του μεγάλου καλλιτέχνη (γλύπτη) της πρωτοπορίας Σκλάβου στη γενικότερη δομή, κατάσταση της Κριτικής θεωρίας. Πιο γενική δομή δεν υπάρχει, και σύμφωνα με την όλη θεωρητικοποίησή μας, ουσιαστικά πρόκειται, ειδικά στη σύγχρονη και επικαιροποιημένη εκδοχή της στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, για τη μόνη έγκυρη, συνεκτική, συνθετική, ορθολογική, επιστημονική, ολική, σφαιρική (global)  θεωρία που μπορεί μάλιστα να δώσει μια νεοανθρωπιστική προοπτική ξεπεράσματος της υπεραλλοτριωμένης σύγχρονης κοινωνίας με επίκεντρο τη θεωρητικοποίηση του ανθρώπου, της πρωτοπορίας και του μοντερνισμού. Από την άποψη αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία η θεωρητικοποίηση του έργου και γενικότερα του παραδείγματος των μεγάλων καλλιτεχνών της νεώτερης ιδίως πρωτοπορίας, Τζιακομέττι, Μοντιλιάνι, Σκλάβου κ.τ.λ., που στη Γαλλία είχαν  μεγάλο ανθρωπιστικό όραμα, και γενικότερα δημιούργησαν ένα παραδειγματικό μοντέρνο έργο. Ο Σκλάβος δε ειδικότερα, ως ο ύστερος μεγάλος μοντέρνος γλύπτης, μας άφησε ένα έργο παρακαταθήκη, που όχι μόνο δεν μπορεί να παραβλεφτεί, να παρακαμπτεί (incontοurnable), αλλά και αποτελεί την τελευταία μεγάλη αναφορά για την τέχνη και την πράξη, υπό την  οπτική της ανυπέρθητης ανάγκης σήμερα σύλληψης νέων αισθητικών και κοινωνικών-ιδεολογικών παραδειγμάτων- αναφορών.

Έχουμε εργαστεί συστηματικά μετά το 1984-6 (συγγραφή της Διατριβής μας) για την επεξεργασία μιας αισθητικής θεώρησης – θεωρητικοποίησης της μοντέρνας και της αφηρημένης τέχνης και ειδικότερα της γλυπτικής, ενταγμένης μέσα στο γενικότερο πλαίσιο των ερευνών μας για το μοντερνισμό και την πρωτοπορία^• έχουμε δώσει διαλέξεις, εισηγήσεις, έχουμε δημοσιεύσει άρθρα και κείμενα αισθητικής. Είμαστε βέβαια πολύ μακρυά ακόμη από μια αισθητική θεωρία αντορνικού τύπου, που να συνιστά μια ολικά – λιγότερο ή περισσότερο – συγκροτημένη και συνεκτική θεωρητικοποίηση του μοντερνισμού.

Η όλη αυτή προσπάθεια τοποθετείται στη συνέχεια της έρευνας και του κειμένου μας για τον Σκλάβο, συγκροτώντας μια διαλεκτική ενότητα, αλλά οι εγγενείς ανάγκες γενίκευσης και δημιουργίας πιο σφαιρικών συλλήψεων σχετικά με την κοινωνία, την τέχνη, την κουλτούρα και την ιδεολογία, θεωρητικοποιημένων μάλιστα στις μεταξύ τους σχέσεις, ειδικά μετά την παγκοσμιοποιητική μετεξέλιξη της κοινωνίας από τα μέσα του 1995 και μετά, εκ των πραγμάτων μας ώθησαν προς μια σφαιρικότερη ερμηνευτική του ολικού πολιτισμού γίγνεσθαι (ή και μη γίγνεσθαι). Άρα εκ των πραγμάτων φθάσαμε και προς μια σύγχρονη ολική Κριτική θεωρία, στην οποία πάντοτε προεξάρχουσα θέση, θέση – αναφορά, είχε η αισθητική, αλλά και ένας νέος τομέας ερευνών που εισηγηθήκαμε, η σύγχρονη πολιτισμική ιστορία και θεωρία. Η ανασυγκρότηση δε και η επικαιροποίηση του όλου μοντέλου της Κριτική θεωρίας από την πρώτη διάλεξη μας στον Παρνασσό (31-5-23) και εδώ μας οδήγησε σε μια ουσιαστικά νέου τύπου σύγχρονη Κριτική θεωρία, με επίκεντρο πάντοτε τον άνθρωπο, την αναζήτηση της ανθρώπινης απελευθέρωσης^2*. Οπότε το όλο θέμα σχετικά με τον Σκλάβο ανασκευάζεται: Ο Σκλάβος υπό την οπτική της κριτικής θεωρίας. Που σημαίνει ότι το κύριο θέμα μας είναι πλέον η διερεύνηση της όλης πορείας διαμόρφωσης  κ.τ.λ. του Σκλάβου ως καλλιτέχνη της πρωτοπορίας και του έργου του, υπό την οπτική της θεωρητικής αυτής ανασυγκρότησης, και βέβαια σήμερα συγχρόνως υπό την οπτική της ανάδειξης και διερεύνησης των ήδη ενύπαρκτων στο έργο του αρνητικών τάσεων της μετέπειτα μετεξέλιξης της κοινωνίας προς την αποσύνθεση, μέσω της αντίστοιχης και ταιριαστής (adéquate)  ανάγνωσης του μοναδικού αυτού ιστορικού παραδείγματος, με βάση τη θέση του Αντόρνο, «η κοινωνία είναι μέσα στην τέχνη».

 

ΙΙ

Υπονοείται ότι αναζητούμε, και ακόμη περισσότερο προσπαθούμε να συγκροτήσουμε σήμερα  μια δομή, που να είναι και να παραμένει  Κριτική θεωρία της κοινωνίας, όπως έλεγε ο Ρεβώ ντ’ Αλλόν. Και αυτό γιατί η διεύρυνση  μέχρι την προσωκρατική φιλοσοφία, ακόμη και την τότε κοσμολογία και η συγχώνευση των μοντέλων που αποπειράθηκαν οι Αξελός, Λεφέβρ και ο ύστερος Βανεγκέμ από ένα σημείο και μετά παύει να είναι Κριτική θεωρία της κοινωνίας, και μάλιστα στην πρώτη της σύλληψη από τον Χορκχάϊμερ, στο Παραδοσιακή και κριτική θεωρία⁵, σύμφωνα με την οποία, «η φιλοσοφία εφεξής ή θα είναι κοινωνική ή δεν θα είναι φιλοσοφία», καθόσον διαφορετικά η διαλεκτική κοινωνία – άνθρωπος – απελευθέρωση στην ουσία καταργείται, όπως και η όποια αντίληψη περί διαλεκτικής. Έτσι η Κριτική φιλοσοφία μετατρέπεται σε μια spéculation λίγο – πολύ libre (ελεύθερη σκέψη, ελεύθερος στοχασμός) χωρίς αντικείμενο και συγχρόνως χωρίς υποκείμενο. Έτσι παίρνει συγχωροχάρτι το σύστημα, ειδικά σήμερα το εξοντωτικό  σύστημα της παγκοσμιοποίησης, το οποίο καταστρέφει την τέχνη, την κουλτούρα, την πολιτισμική κληρονομιά, ιστορική και νεώτερη, τον άνθρωπο. Και καθώς το υποκείμενο έχει διαλυθεί από την παγκοσμιοποίηση, η Κριτική θεωρία στη σύνθεσή  της με τη φιλοσοφία της πράξης μπορεί να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο για την ανασυγκρότησή του…

 

ΙΙΙ

Η θέση αυτή σημαίνει ότι η περίφημη διαλεκτική τέχνη – κοινωνία, που τόσο έχουμε προσπαθήσει να διερευνήσουμε και ν’αποσαφηνίσουμε με τις συζητήσεις μας με τον Πρέβε στις αρχές της δεκαετίας του 1990, υπό το πρίσμα  της διάδοσης του μεταμοντερνισμού και πάντοτε υπό μια κριτική οπτική στην εποχή της αρχόμενης τότε παγκοσμιοποιητικής επέλασης, αλλά και στα μαθήματά μας στο Πολυτεχνείο Κρήτης (: βλ. τις σημειώσεις μας ακόμη ανέκδοτες και τα κείμενα που δημοσιεύσαμε στο Θεωρία πολιτισμού⁶) δεν περιορίζεται, ούτε εντοπίζεται μόνο στο επίπεδο των μοντέρνων μορφών, καθόσον αυτές εμπεριέχουν πάντοτε ή και ενσωματώνουν  εμμενώς την κοινωνική διαλεκτική, και ακόμη καλύτερα την ιστορικοκοινωνική: Μοντέρνα μορφή σημαίνει γενικότερα και ένα αντίστοιχο κοινωνικό περιεχόμενο: μια εσωτερικευμένη κοινωνική διαλεκτική ή μια αντίστοιχη διαλεκτική τέχνη – κοινωνία. Σε κάθε περίπτωση αυτό που είναι βέβαιο, σύμφωνα με την Αισθητική της Κριτικής θεωρίας, είναι το γεγονός ότι πάντα υπάρχει μια κοινωνική διαλεκτική στην τέχνη ή μια διαλεκτική τέχνη - κοινωνία, εκφρασμένη με συμπυκνωμένο τρόπο και σε ένα επίπεδο αφαίρεσης, και την οποία πρέπει να συλλάβουμε και να κατανοήσουμε ως τέτοια, εμμενώς και στη συνέχεια να τη επεξηγήσουμε,  να την ερμηνεύσουμε. Διαφορετικά δεν έχει νόημα η όποια αισθητική. Για την ακρίβεια σε όποια άλλη περίπτωση δεν υπάρχει ποσώς αισθητική. Και επειδή κατά τον Αντόρνο, «ο μοντερνισμός είναι μια πολεμική έννοια⁷», αισθητική του μεταμοντερνισμού δεν υπάρχει, αλλά μόνον  η πολεμική ενάντιά του (Βλ. και τη συνέχεια).

Με βάση λοιπόν αυτή την θέση, το κύριο θέμα λοιπόν είναι πως θα συλληφθεί, θα αναδειχθεί, θα ερμηνευτεί και θα επεξηγηθεί σήμερα, με βάση τη γενικότερη – βασικά αρνητική – ιστορικοκοινωνική εξέλιξη, η μορφή, η μοντέρνα μορφή, έτσι ώστε ν’αναδειχθεί πρωταρχικά η εσωτερικευμένη κοινωνική σχέση με αρνητικά καθορισμένο τρόπο, όπως λέει ο Αντόρνο, για να τον παραφράσουμε. Μια «σχέση αρνητικά καθορισμένη» (Αντόρνο). Και το θέμα αυτό μπαίνει σε ύψιστο βαθμό στον Σκλάβο και το έργο του. Σε όλη τη μοντέρνα τέχνη, αλλά στον Σκλάβο σε υπέρτατο βαθμό, καθόσον το έργο του είναι αφηρημένο, και  μάλιστα ειδικά όσον αφορά την επίδραση του από τον Μάλεβιτς^3*. Οπότε έχουμε αφηρημένες – σκλαβικές –  μορφές μιας κοινωνικής αρνητικά καθορισμένης σχέσης: η μοντέρνα τέχνη και η κοινωνία σε αρνητική, δομικά ολική πραγμοποιητική μετεξέλιξη.

Πρόκειται για ένα θέμα που δεν μπορεί παρά να προκαλεί αρνητικές σκέψεις και αρνητικούς συνειρμούς, ειδικά αν σκεφτούμε και την περίοδο – μεταίχμιο της πορείας του μετασχηματισμού του μονοπωλιακού καπιταλισμού στον ύστερο, και σε αυτήν την περίοδο της Αφηρημένης και της μοντέρνας τέχνης προς κάτι άλλο, σε κάθε περίπτωση λιγότερο μοντέρνο και λιγότερο αφηρημένο.

 

Ο Αντόρνο από τη νεότητά του προσπάθησε να συλλάβει και να εξηγήσει το κοινωνικό περιεχόμενο της μοντέρνας μουσικής⁸ και ειδικότερα του Σένμπεργκ, προσπαθώντας να κάνει αρχικά μια κοινωνιολογία της μουσικής. Δηλαδή να συλλάβει και να ερμηνεύσει κοινωνιολογικά τις μορφές της τότε μοντέρνας μουσικής, και έτσι να προσπαθήσει να κατανοήσει και να ερμηνεύσει την κοινωνία, τις κοινωνικές διαδικασίες (prοcès), ακόμη και τις ιστορικές. (Αρχές του ΧΧου αι.).

Η αισθητική  όμως την οποία επεξεργάζεται ο Αντόρνο και διαμορφώνει, αν και αρκετά αντιφατική, και σε κάθε περίπτωση αινιγματική, και ως μη τελειωμένη, λόγω του πρόωρου θανάτου  του, είναι άλλο πράγμα, έχει υπόσταση, είναι μια άλλη – πρωτόγνωρη – δύσκολη, όσο και σύνθετη, ακόμη και πολύπλοκη – δομικά αντιφατική, για να μην πω αντινομική θεωρητική σύλληψη – επεξεργασία.

Αφού προσπάθησε ο Αντόρνο να εξηγήσει όσο πιο  διαλεκτικά μπορούσε τη γένεση και τη σημασία του σειριαλισμού του  Σένμπεργκ^4*, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της μεγάλης επανάστασης του εξπρεσιονισμού στη Γερμανία των αρχών του ΧΧου αι., και στην προκειμένη περίπτωση διαμόρφωσε μια πολύ προχωρημένη,  αν και πρωτόγνωρη  κοινωνιολογία  της τέχνης (και κυρίως της μοντέρνας  μουσικής), στη συνέχεια μεταθέτει την όλη ερμηνευτική προσπάθειά του προς την  κατανόηση της διαλεκτικής αντίθεσης του Σένμπεργκ⁹ στην πρόοδο (ή στην επονομαζόμενη πρόοδο), αλλά και την ερμηνεία των ρητών και υπόρρητων σχέσεων της μουσικής του (Σένμπεργκ) με τον Λόγο, και την ορθολογικοποίηση. Η εξέλιξη του μονοπωλιακού καπιταλισμού (η περίφημη πρόοδος ή ανάπτυξη) ήταν μια διαρκής διαδικασία ορθολογικοποίησης, ανάπτυξης και επέκτασης της ορθολικοποίησης σε στενή  συνάρθρωση  με τη διαρκή πρόοδο των θετικών κυρίως επιστημών και της τεχνολογίας. Η πρόοδος αυτή συμβαδίζει ή ακόμη και σημαίνει ουσιαστικά ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της αλλοτρίωσης. Της αλλοτρίωσης του ορθολογισμού ειδικότερα. Ο Λόγος παύει να είναι Λόγος και γίνεται ουσιαστικά εργαλειακός. Ο Λόγος εργαλειοποιείται πλέον σχεδόν ολικά, δομικά. Δηλαδή αλλοτριώνεται, χάνοντας έτσι κάθε αναφορά στο πνεύμα, στον άνθρωπο. Απέναντι σε αυτή τη νέα κατάσταση που διαμορφώθηκε  μεταπολεμικά, η τέχνη επαναστατεί στην Ευρώπη και στην Αμερική, υπό την ισχυρή επίδραση και του Μάλεβιτς, τον οποίο ανακαλύπτει η τότε πρωτοπορία, μετά την ιστορική αναδρομική έκθεση του στο Μουσείο  Stedelijk το 1957. Ο Σένμπεργκ στην ίδια περίοδο στην Αμερική όπου είχε μεταναστεύσει, ουσιαστικά απονευρώνεται μπροστά στην επέλαση της ορθολογικοποίησης, και το έργο του δεν θυμίζει πλέον σε τίποτα τον πνευματισμό της πρώτης περιόδου του. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες εμφανίζονται δύο μεγάλα κριτικά καλλιτεχνικά και αισθητικά ρεύματα: Η αφηρημένη τάση της Σχολής του Παρισιού (στην οποία ανήκει και ο Σκλάβος), και ο Αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός.

Συγχρόνως εμφανίζεται  ο J. Cage στην Αμερική, που με την ανήμορφη μουσική του (musique informelle) σπάει κάθε γνωστή μέχρι τότε μουσική φόρμα, οντότητα κ.τ.λ., ανοίγοντας τον δρόμο στον αυτοσχεδιασμό. Ο Αντόρνο τότε με δύο πολύ σημαντικά κείμενά του διαφοροποιεί ολο το μοντέλο του, χωρίς ακόμη να φθάσει σε αυτό που ονόμασε Αισθητική θεωρία στη συνέχεια. Στο Berg¹⁰ και στο  Quasi una Phantasia¹¹ εισήγαγε την έννοια της μικροδομικής επανάστασης-προσέγγισης. Η τέχνη μετατίθεται, φεύγει από τη μετωπική σύγκρουση με το σύστημα, και προσπαθεί ν’αρθρώσει έναν αντιστεκόμενο λόγο σε μικρά επίπεδα, με μικρές δομές, τις οποίες παραθέτει χωρίς πολλές συνθετικές τάσεις, ούτε και δομές, τόσο στη μουσική όσο και στην λογοτεχνία της πρωτοπορίας (π.χ. Μπήτνικς, Νέο μυθιστόρημα).  Όμως  ο Αντόρνο δεν αρκείται σε αυτήν την συγκεκριμένη θα έλεγα προσέγγιση^5*. Ξεκινά από το μηδέν. Το θέατρο του Μπέκετ    είναι καταλυτικό, με τα δύο ιστορικά έργα του: Τέλος παιχνιδιού και Ω! Τι ευτυχισμένες ημέρες. Οπότε ο  Αντόρνο προσπαθεί από την αρχή να συνθέτει τα αποσπάσματα της διαλυμένης πλέον πραγματικότητας (αισθητικής και υλικής). Ή τουλάχιστον προσπαθεί με τη συγγραφή της ιστορικής Αισθητικής θεωρίας¹² του μία ηρωϊκή αισθητική ανασύνθεση, αλλά σε επίπεδο μορφής και μόνο μορφής. (Ο όρος εξάλλου ηρωικές πρωτοπορίες είναι του Αντόρνο).

Η μορφή είναι  η μεγάλη η κληρονομιά της επανάστασης του εξπρεσιονισμού. Μορφή είναι το άπαν. Η τέχνη συνίσταται στη μορφή,  είναι μορφή. Και μόνο μορφή. Όλα αρχίζουν και όλα τελειώνουν στη μορφή. Μορφή, λοιπόν, μοντέρνα. Οπότε κοινωνία, ιστορία, Λόγος, φιλοσοφία κ.τ.λ. είναι ένα σφιχτοδεμένο διαλεκτικό όλον σε μια διαρκή μετεξελεγκτική, μετασχηματιστική διαδικασία προς το άλλον της, το au delà, την απελευθέρωση μέσω του ξεπεράσματος (Aufhebung), (σύμφωνα με την πεμπτουσία  των Έντεκα Θέσεων για τον Φόϋερμπαχ¹³ του νεαρού  Μαρξ). «Η κοινωνία πλέον τηλεσκοπείται μέσω της τέχνης»,  θα επισημάνει ο Αντόρνο, ως μια κύρια διάσταση^6* της Αισθητικής θεωρίας του.

Χωρίς να είναι αναγκαία η συστηματική αναφορά στη διαδρομή του Αντόρνο από  την αρχή της θεωρητικοποίησής του για τον Σένμπεργκ μέχρι τέλους (εξάλλου υπάρχουν και σοβαρές αλλαγές στην όλη θεωρητικοποίησή του, ειδικά αν σκεφτούμε και το ιστορικό δοκίμιό του «Ο Σένμπεργκ και η πρόοδος¹⁴», στο οποίο δίνει άλλη διάσταση στην όλη σύλληψη-προσέγγισή του, αλλά με τον ίδιο κεντρικό ρόλο για εμάς, όπως ήταν η θεωρητικοποίηση του Αντόρνο για τον Σένμπεργκ, ήταν και είναι η θεωρητικοποίησή μας για τον Σκλάβο, με κύριες αναφορές τον νεαρό Λούκατς, τον Γκολντμάν και τον Αντόρνο. Συγχρόνως,  με μια συνθετική, συνθεσιακή μορφή, προσπαθούμε να διαμορφώσουμε ένα αισθητικό μοντέλο για την εμμενή κατανόηση  και τη διαλεκτική ερμηνεία του έργου του Σκλάβου, και γενικότερα του παραδείγματός του. Αλλά φαίνεται μετά την εμπειρία των διαλέξεων και των σεμιναρίων μας στον Παρνασσό ότι το όλο εγχείρημα πρέπει να απoκτήσει ευρύτερες βάσεις και διαστάσεις. Ναι μεν η διαλεκτική μερικό – ολικό (Σκλάβος,  Σένμπεργκ - Αισθητική) είναι ουσιαστικά ίδια, αλλά όπως έλεγε ο Γκολντμάν, μάλλον χρειάζεται μια γενικότερη δομή για να έχουμε σήμερα ικανοποιητικά αποτελέσματα, λαμβάνοντας υπόψη και την καταστροφική εμπειρία του μεταμοντερνισμού, αλλά και την αποσυνθετική πάντα παγκοσμιοποίηση. Οπότε αναγκαστικά επιστρατεύεται όλη η Κριτική θεωρία, και μάλιστα διευρυμένη με βάση τις εισφορές και των  Βανεγκέμ, Γκορζ, Λεφέβρ, Αξελού, Παπαϊωάννου, Μερλώ-Ποντύ, κ.α. με προεξάρχοντα πάντοτε τον  Μαρκούζε, με κύριο πρόταγμα την ανάδειξη της ανθρωπιστικής διάστασης του έργου του Σκλάβου, αλλά και της μοντέρνας τέχνης γενικότερα. Του ανθρωπισμού¹⁵ ως προτάγματος,  όταν έχει διαλυθεί ο άνθρωπος από την παγκοσμιοποίηση και τους αντιδραστικούς ιδεολόγους. Χωρίς την επιβαλλόμενη ανασύνθεση του διαλυμένου, του χαμένου ανθρώπου, δεν έχει νόημα  και η όποια προσπάθεια. Θα μοιάζει με έναν κούφιο, φθηνό, επιφανειακό αισθητισμό και θα περιορίζεται στη διασάφηση κάποιων εννοιολογικών, μεθοδολογικών  και   επιστημολογικών προβλημάτων,  σοβαρών μεν, αλλά χωρίς τον άνθρωπο και το πνεύμα θα είναι προσπάθεια κενή περιεχομένου.

Και τούτο είναι το μέγιστο δίδαγμα του Σκλάβου, του έργου, του παραδείγματος του…

 

IV

Η μεθοδική – επιστημολογική – γνωσιολογική καμπή της κριτικής θεωρίας¹⁶, αρχικά από τον Αντόρνο, στη συνέχεια από τον Γκολντμάν και τέλος από τον Χάμπερμας με οδήγησαν σε μια συνθετική σύλληψη – θεωρητικοποίηση – ανασυγκρότηση, με επίκεντρο την κριτική του Λόγου, της αλλοτρίωσης κ.λ.π.

Η κριτική θεωρία είναι βέβαια δομικά διεπιστημονική. Το ίδιο ισχύει προφανώς και για την αισθητική,  και βέβαια για την  προσέγγισή μας του Σκλάβου και του έργου του. Σε κάθε περίπτωση προσπαθούμε να δημιουργήσουμε μια διαλεκτική, Σκλάβος – Κριτική θεωρία, η οποία είναι  δομικά αποσπασματική θεώρηση – θεωρητικοποίηση: Αποσπάσματα σε παράταξη.

Τα αποσπάσματα ως αντι-αλλοτριωτική και αντι-ιδεολογική, και οπωσδήποτε  κριτική κατάσταση του πνεύματος, του ελεύθερου, του ακηδεμόνευτου – αντισυστηματικού πνεύματος, που αναζητεί και πραγματοποιεί στο μέτρο πάντοτε του δυνατού το ξεπέρασμα.

Το ιστορικά αναγκαίο και επιβαλλόμενο ξεπέρασμα, ως στιγμή της καθορισμένης άρνησης, της άρσης και της κατάργησης (Aufhebung) της αλλοτρίωσης, της πραγμοποίησης, της ορθολογικοποίησης. Του ίδιου του συστήματος ολικά,  προσβλέποντας πάντα προς την απελευθέρωση γενικά, του ανθρώπου, του υπολείμματος του ανθρώπου, που μπορεί μετά από αυτή τη διαδικασία να επανενωποιηθεί, αυτονομηθεί, χειραφετηθεί, έστω και σχετικά.

Το απόσπασμα ως στιγμή πραγματοποίησης του ξεπεράσματος και όχι ως επιστημολογική άσκηση του στυλ, ακόμη και προχωρημένη λογικά, διανοητικά κ.τ.λ. Διαφορετικά δεν έχει νόημα η όποια προσπάθεια. Θα ζούμε πάντοτε στη σπηλιά του Πλάτωνα.

Από την άλλη και η αποσπασματοποίηση για την αποσπασματοποίηση μπορεί να οδηγηθεί σε μια άσκηση στυλ, εξεζητημένη και χωρίς λόγο ύπαρξης. Αν χαθεί η αναφορά του κειμένου στον απελευθερωτικό σκοπό, αναγκαστικά η αντισυστηματική επανάσταση ή τάση οδηγεί σε έναν ανούσιο φορμαλισμό. Σε κάθε περίπτωση η εξέγερση ενάντια στον ορθολογισμό δεν μπορεί παρά να οδηγεί, και σε κάθε περίπτωση να ενέχει το ξεπέρασμα, το αναγκαίο και επιβαλλόμενο ιστορικά, συνειδητά ξεπέρασμα του συστήματος. Διαφορετικά το κείμενο ως κείμενο δεν έχει νόημα, όπως και η όποια κειμενολογία.

Και σε κάθε περίπτωση, χωρίς τη συνείδηση του υποκειμένου και τη συνειδητή πρωτοπόρα πράξη του ερευνητική, καλλιτεχνική, αισθητική, ιδεολογική, θεωρητική, κριτική δεν έχει νόημα ούτε ενδιαφέρον, με την έννοια του Χάμπερμας, η όποια  άλλη υπόθεση ή πρακτική κατάσταση.

 

V

Ο Σκλάβος υπό την οπτική της κριτικής θεωρίας. Ανάγκη δημιουργίας μιας ειδικής εκδοχής της κριτικής θεωρίας για τον Σκλάβο. Επίδραση του μοντέλου του Σκλάβου στην Κριτική θεωρία: Αυστηρή, λιτή, δωρική, υποβλητική. Πνευματική – πνευματιστική. Αντιθετική, ακόμη και  αντινομική, και κατά τούτο και τραγική. Δομικά, ολικά τραγική.

Κριτική θεωρία: Αυτόνομη (όπως και η σενμπεργκική-αντορνική), σκλαβικής για πάντα έμπνευσης, προέκτασης – επέκτασης, σύλληψης, δομής:

Αποσπασματική – παρατακτική – αφοριστική.

Ανήμορφη, αφηρημένη, τραγική και συγχρόνως αποσπασματική – παρατακτική – αφοριστική, αλλά πάντα σε κίνηση (en mouvement), μετασχηματιστική, στοχαστική και αναστοχαστική, ανασυγκροτώντας συνέχεια την όλη προβληματική και θεματική της σε διαρκώς νέες επικαιροποιημένες, σύγχρονες διαλεκτικές βάσεις. Η μόνη θέση που έχει ίσως απόλυτη ισχύ στη Σύγχρονη κριτική θεωρία είναι η θέση του Μαρξ περί διαρκούς μετασχηματισμού της σκέψης. (Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ¹⁷).

Την ίδια διαρκή μετασχηματιστική λογική, δομή είχε η σκέψη και η αισθητοκαλλιτεχνική πρακτική του Σκλάβου, που στις μεταβατικές συνθήκες που έζησε στην εποχή του μετασχηματισμού του βάρβαρου μονοπωλιακού καπιταλισμού της οργάνωσης  προς τον απάνθρωπο (inhumain) νεοκαπιταλισμό ή ύστερο καπιταλισμό (: «τον διοικούμενο κόσμο», όπως έλεγαν οι φρανκφουρτιανοί) έκφρασε καθορισμένα αρνητικά (négation déterminée)   αυτή τη μετάβαση.

Η έκπτωση, η απώλεια του υποκειμένου έκτοτε είναι η διαρκής σύγχρονη τραγική κατάσταση και με αυτή την απόλυτα αρνητική κατάσταση πλέον μέχρι σήμερα στη νεοάγρια μεταπαγκοσμιοποίηση η σύγχρονη κριτική θεωρία καλείται να στοχαστεί και ν’αναστοχαστεί για τις προϋποθέσεις της αναγκαίας πάντοτε και επιβαλλόμενης ίσως περισσότερο παρά ποτέ απελευθέρωσης.

 

ΖΕΡΒΟΣ…

O Zερβός μέχρι το 1966 εισηγήθηκε και ανάπτυξε μία πρωτόγνωρη, μια ιστορική κριτική της τέχνης (ζωγραφικής και γλυπτικής) πολύ κοντά στην αντίληψη του W. Benjamin για την κριτική της τέχνης:  Προσπάθεια κατανόησης και συστηματικής επεξήγησης του έργου τέχνης – διαμεσολάβησης (διαμεσολαβητής – médiateur) με το κοινό.

Συγχρόνως ο Ζερβός από την κριτική της τέχνης φθάνει στην κριτική του πολιτισμού. Το πρόβλημα ξεφεύγει πλέον από τα στενά όρια της κριτικής της τέχνης. Γίνεται ή και είναι πλέον γενικότερο. Το πρόβλημα του πολιτισμού αφορά την κοινωνία ολόκληρη, το σύνολο της κοινωνικής, και ακόμη καλύτερα της ιστορικο-κοινωνικής διαδικασίας.

Η Κριτική θεωρία  μεταπολεμικά προσπάθησε να βρει διέξοδο, κινούμενη από την κριτική της τέχνης στην Αισθητική. Σε κάθε περίπτωση η  κριτική της τέχνης συναντάται με την κριτική του πολιτισμού, και μάλιστα στο έργο της Σχολής της Φρανκφούρτης (ή της Κριτικής θεωρίας) μετατρέπεται σε Αισθητική.

Αλλά μεταπολεμικά, όπως οι Χορκχάϊμερ – Αντόρνο έφθασαν στην κριτική του Λόγου και του πολιτισμού (υπονοείται ότι Λόγος και πολιτισμός και αντίστροφα ταυτίζονται), σε διαλεκτική σχέση με την κριτική της τέχνης που είχαν επεξεργαστεί συστηματικά, και την οποία επεξέτειναν στη συνέχεια, και ειδικά στην εκδοχή του Αντόρνο προς μια συστηματική, ολική Αισθητική της μοντέρνας τέχνης, της πρωτοπορίας και του μοντερνισμού γενικότερα, έτσι και ο Ζερβός προέκτεινε την κριτική της μοντέρνας τέχνης προς την κριτική του πολιτισμού, αλλά δυστυχώς χωρίς συνέχεια. Ούτως ή άλλως μετά από λίγο πέθανε…

Και στο κέντρο όλης αυτής της πολύπλοκης αναζήτησης ο Σκλάβος…

Ο Ζερβός, ο κριτικός εξ ορισμού του Πικάσσο και της μοντέρνας τέχνης γενικότερα,

που αναγνώρισε πολύ γρήγορα τη μοναδική σημασία και την ιδιαιτερότητά της, που έκανε  ότι μπορούσε το καλύτερο με τις ιστορικές εκδόσεις, τις εκθέσεις και γενικότερα με τις πρωτοβουλίες του για να καθιερωθεί η μοντέρνα τέχνη διεθνώς, ακόμη και να γίνει ηγεμονικό αισθητικό ρεύμα, τον απασχολεί πρωταρχικά ένα και μοναδικό στοιχείο, ιδίως μετά το 1945: Η αντίσταση, η άρνηση της μοντέρνας τέχνης στην άμπωτη της ορθολογικοποίησης και γενικότερα του ορθολογισμού, που γίνεται  η νέα κυρίαρχη κατάσταση του συστήματος. Χωρίς μάλλον να γνωρίζει τη Σχολή της Φρανκφούρτης, η ανάλυση και η στάση (attitude) του είναι μεθοδολογικά ίδια. Διαπιστώνει μάλιστα ο Ζερβός ότι τότε η αρχόμενη εγγενής τάση προς την τυποποίηση της μοντέρνας τέχνης,  ακόμη και της αφηρημένης τάσης της, παράγει την ίδια την άρνησή της, αναπαράγοντας τις νόρμες, τη νόρμα γενικότερα του ορθολογισμού, την ορθολογιστική – τυπική νόρμα του συστήματος ειδικότερα:  Ο φορμαλισμός έτεινε να γίνει το σύστημα.

Ξεκινώντας από τη μαρξική – μαρξιστική κριτική του καπιταλισμού και του πολιτισμού, διαβλέπει τις ενσωματωσιακές τάσεις του συστήματος, το οποίο συμπεριλάμβανε και την τέχνη, υπό την κυριαρχία της  τευλορικής – φορντικής νόρμας (αν και δεν χρησιμοποιεί αυτήν την ορολογία), αλλά και τη γενικότερη ενσωματωσιακή τάση που δημιουργεί το σύστημα. Ο πολιτισμός είναι σε κρίση, ενώ η τέχνη έχει εγκαταλείψει όλα τα κριτικά και αυτοκριτικά στοιχεία, καθώς και κάθε προσπάθεια  αναζήτησης της αυθεντικότητας και της γνησιότητας. Ο πολιτισμός πλέον είναι σε δομική, μόνιμη, παρατεταμένη κρίση και ούτε η τέχνη της πάλαι ποτέ  κραταιάς πρωτοπορίας δεν μπορεί να ξεφύγει. Μόνο στην αναπαραγωγή πτυχών αυτής της κρίσης περιορίζεται η τέχνη, χωρίς δυνατότητες πλέον κάποιου ξεπεράσματος διαμόρφωσης της όποιας κριτικής στάσης. Το συμπέρασμα του Ζερβού για τον πολιτισμό είναι καταδικαστικό, απόλυτα αρνητικό. Μόνο αν κάποιος καλλιτέχνης ξεφύγει από την ολικά κυρίαρχη ορθολογικοποίηση έχει δυνατότητες να κάνει κάτι το πρωτότυπο, το αυθεντικό, το γνήσιο και έτσι το πρωτοπόρο. Και ο μοντέρνος καλλιτέχνης μπορεί να το  πετύχει αυτό μόνο αν καταφύγει στην αρχαία περίοδο του πολιτισμού, στον κλασικό ελληνικό πολιτισμό, αλλά ακόμη και στον προ κλασικό, όπου υπήρχε κάποια γνησιότητα και αυθεντικότητα. Συναντώντας εδώ την κριτική του πολιτισμού και του ορθολογισμού των Αντόρνο-Χορκχάϊμερ, που καταφεύγουν στην Οδύσσεια (αφετηρία της διαδικασίας αποξένωσης του ανθρώπου, ακόμη και αλλοτρίωσής του),  ο Ζερβός κλείνει τελεσίδικα, όπως θα έλεγε και ο Μαρκούζε, την όποια δυνατότητα διαφυγής μέσα στο υπάρχον τότε ήδη αλλοτριωμένο και ορθολογικό σύστημα. Χωρίς να ζήσει αρκετά από όταν συνειδητοποίησε την ολική ορθολογική μετεξέλιξη του πολιτισμού και της τέχνης, ο Ζερβός ουσιαστικά γλυτώνει από την παρατεταμένη βίωση του δράματος που  διαπιστώνει με το τέλος της μοντέρνας τέχνης σε όλες τις μορφές της, της μοντέρνας δηλαδή τέχνης που είχε γνωρίσει μέχρι τότε και που είχε καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια για την αναγνώριση, την προβολή και την καθιέρωσή της.

Και ο Σκλάβος, μέσα σε αυτήν την περικύκλωση από την ορθολογιστική μετεξέλιξη του συστήματος και τη συνθηκολογημένη πρώην πλέον μοντέρνα τέχνη, αλλά  και την απογοήτευση του Ζερβού, συνεχίζει τον αγώνα όσο μπορεί ουσιαστικά μόνος, αλλά… Η κριτική του ορθολογισμού των Χορκχάϊμερ – Αντόρνο¹⁸ βρίσκει καταφύγιο στην αισθητική θεωρητικοποίηση της μορφής της μοντέρνας τέχνης, που είχε ήδη υπάρξει. Δεν ήταν η Αισθητική της δημιουργίας ή για τη δημιουργία, αλλά της ήδη εκτυλιχθείσας ιστορίας της μοντέρνας τέχνης στην πορεία της προς την απελευθέρωση από τη νόρμα και το σύστημα. Προς τον αυτοπροσδιορισμό (της) γενικότερα.  Η  μορφή όμως αυτή ουσιαστικά προσέγγισης της Αισθητικής θεωρίας¹⁹ του Αντόρνο, αλλά και όλη η θεωρητικοποίησή του  είναι ένας απέραντος, ένας ολικός ιστορικισμός. Μια προσέγγιση ή θεωρητικοποίηση αναδρομικής υφής. Μια ιστοριογραφία, όσο πιο διαλεκτική γινόνταν, του ήδη όμως υπάρχοντος μοντέρνου έργου τέχνης, μια θεωρητικοποίηση λίγο ιδεαλιστικοποιημένη της ιστορίας του έργου και των τάσεων των πρωτοποριών σε διαδοχή.

Ήταν δηλαδή κυρίως μια αισθητική θεωρία με κύρια αναφορά στο έργο τέχνης που είχε ξεφύγει από την αλλοτρίωση και την κυριάρχηση, καθόσον η κριτική της κυριάρχησης ήταν κεντρική για τη Σχολή της Φρανκφούρτης γενικότερα.  Του ήδη δημιουργημένου μοντέρνου και πρωτοπόρου έργου τέχνης, και κατά τούτο ήδη ξεπερασμένη από τη γενικότερη κοινωνική εξέλιξη προς την ολική πραγμοποιητική κυριαρχία. Τον Ζερβό όμως ενδιέφερε πρωταρχικά η συνέχιση του αγώνα της πρωτοπορίας ενάντια στο σύστημα, τη νόρμα, τον ορθολογισμό και η διαρκής αναζήτηση της αυθεντικότητας και της γνησιότητας. Η ρήξη του με το σύστημα ήταν πλήρης, και μέσα από συνεχείς αναφορές στον Μαρξ, το μόνο θεωρητικό – αναφορά που γνωρίζει καλά και αναγνωρίζει, προσπαθεί να βρει διεξόδους, αλλά μάταια. Όλο και πιο πολύ πιστεύει ότι έχει χαθεί το παιγνίδι, για να παραφράσω τον σύγχρονο και φίλο του Μπέκετ²⁰ …

 

ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΚΛΑΒΟ ΣΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Τα συμπεράσματα που βγαίνουν από τη συγκεκριμένη ανάλυση – προσέγγιση των έργων του Σκλάβου. Τα όρια της αισθητικής. Η επέκταση, η διεύρυνση του μοντέλου.

 

Μετά το διδακτορικό, με τη συνεχή δημοσίευση δοκιμίων κριτικής θεωρίας και αισθητικής, επεξέτεινα το μοντέλο. Έτσι με τη δημοσίευση του δίτομου κειμένου μας, Θεωρία πολιτισμού²¹ ουσιαστικά εισηγήθηκα μια γενική κριτική θεωρία του πολιτισμού στη συνέχεια της κριτικής του πολιτισμού των Χορκχάϊμερ-Αντόρνο²² και του Ζερβού²³. στην οποία εντάσσεται και η αισθητική. Το διακύβευμα του πολιτισμού, του πανανθρώπινου πολιτισμού μέσα από πολλές ειδικότερες και συγκεκριμένες έρευνες  και μελέτες, στις οποίες η διαλεκτική τέχνη – κουλτούρα – ιδεολογία – κοινωνία ήταν η κύρια έκφραση, έκφανση, διάσταση, αναδεικνύεται ανάγλυφα και σε όλη την ιστορικότητά του.

Συγχρόνως φάνηκε μετά τη συστηματική επίθεση του μεταμοντερνισμού ενάντια στην πρωτοπορία, τη μοντέρνα τέχνη κ.τ.λ. ότι η επίθεση αυτή στρέφεται και ενάντια στην κοινωνία - σε διαρκή κρίση, αλλά και στον πολιτισμό²⁴. Άρα το όλο μοντέλο ήταν αναγκαίο να διερευνηθεί, έτσι ώστε από την τέχνη και την αισθητική να πάμε προς τη θεωρία πολιτισμού. Χωρίς αναφορά στην ιστορικά τελειωμένη σήμερα μοντέρνα τέχνη, ιστορική και νεώτερη, το πολιτισμικό πρόβλημα είναι πλέον το καίριο: Η σύγχρονη κοινωνία ως κυρίως ή πρωταρχικά πρόβλημα πολιτισμού. Υπ’ αυτήν την έννοια η ανασυγκρότηση του μοντέλου είναι πλήρης, ολική…

Η αισθητική της μοντέρνας τέχνης είναι μια αρνητική – κριτική θεωρητικοποίηση της αλλοτρίωσης, απέναντι στην οποία αντιδρά αρνητικά. Η θεωρία πολιτισμού είναι κατά τρόπο ανάλογον (Αντόρνο) μία το ίδιο αρνητική – κριτική θεωρητικοποίηση της πολιτισμικής αλλοτρίωσης, που είναι κατά πολύ ευρύτερη από αυτή της τέχνης, αλλά και ούτε περιορίζεται σε αυτή. Μέσα από μια μετακριτική – μετα-αισθητική προσέγγιση διευρύνει το μοντέλο στην εποχή της παγκοσμιοποίησης προς μια γενικευμένη κριτική του πολιτισμού, σύγχρονου και ιστορικού. Προς τα που, προς τι; Οπωσδήποτε  προς την απελευθέρωση. Επιβάλλεται.

 

ΧΩΡΙΣ ΤΙΤΛΟ^7*                                                                                

O Zερβός προς το τέλος της ζωής του, και ιδίως μετά το 1966, οδηγήθηκε από την κριτική της τέχνης στην κριτική του πολιτισμού με συστηματικό τρόπο. Όχι στην αισθητική, η οποία πλέον μάλλον δεν είχε κανένα λόγο ύπαρξης, πάντα κατά τον Ζερβό, καθόσον η μοντέρνα τέχνη είχε οδηγηθεί σε ένα φοραλισμό, σε μια νόρμα κ.τ.λ., αλλά στην κριτική του πολιτισμού. Αυτή βέβαια πάντοτε ήταν κυρίως υπαρκτή σε όλα τα κείμενα του Ζερβού, αλλά από ένα σημείο και μετά γίνεται η κύρια, ίσως και η μόνη θεωρητικοποίησή του. Η τέχνη, ακόμη και η αφηρημένη, αλλά πλέον και ο  πολιτισμός κατά τον Ζερβό είναι μια καταστροφή, η απόλυτη κυριαρχία του ψευδούς, και εδώ συναντάται με την κριτική του Αντόρνο του πολιτισμού, χωρίς ίσως να τη γνωρίζει, ένα ορθολογιστικό – απάνθρωπο – inhumain – κατασκεύασμα….

Οπότε μέσα σε αυτές τις συνθήκες η  μόνη διέξοδος είναι η φυγή προς τον αρχαίο  ελληνικό πολιτισμό. Η κριτική του Μάρξ στον καπιταλισμό και στον πολιτισμό, κατά  τον Ζερβό,  δεν απέδωσε πρακτικά αποτελέσματα. Το ξεπέρασμα  του καπιταλισμού και του πολιτισμού του φαίνεται δύσκολο, έως αδύνατον. Η μόνη  διέξοδος πλέον που υπάρχει είναι  η επιστροφή στην αρχαία Ελλάδα, την προκλασική, αλλά ακόμη και την κλασική. Ο κλασικισμός ανάγεται από τον Ζερβό σε υπέρτατη αξία, σε αναφορά.

Συνοπτικά υπάρχει μια μεθοδολογική,  ακόμη και επιστημολογική ομοιότητα μεταξύ της κριτικής της τέχνης και της κριτικής του πολιτισμού των Χορκχάϊμερ – Αντόρνο με αυτή του Ζερβού, με μόνη τη διαφορά ότι ο Ζερβός δεν προχωράει την ανάλυση προς την κριτική της εργαλειοποίησης του Λόγου, αλλά προς την φυγή από τον υπάρχοντα ξεπεσμένο λόγο, για να παραφράσω τον νεαρό Λούκατς.

Ενώ ο Αντόρνο μόνος του στη συνέχεια, καθόσον ο Χορκχάϊμερ είχε οδηγηθεί μέσω της κριτικής του πολιτισμού στην άρνηση της όποιας διαλεκτικής του πολιτισμού, ακόμη της διαλεκτικής γενικότερα, πάνω στο έδαφος της κριτικής του Λόγου εισηγείται και επεξεργάζεται την αισθητική των πρωτοποριών και του μοντερνισμού, της αρνητικής διαλεκτικής, ή τουλάχιστον της διαλεκτικής της άρνησης μέσω της αισθητοκαλλιτεχνικής πράξης των καλλιτεχνών, ο Ζερβός εγκαταλείπει την όποια προσπάθεια, περίπου όπως και ο Χορκχάϊμερ, χωρίς όμως να γίνει στον λίγο χρόνο που του μένει αναθεωρητής ή μεταφυσικός. Παρέμεινε μέχρι τέλος ένας αρνητικός κριτικός της πραγμοποιητικής μετεξέλιξης του πολιτισμού, στο μεταίχμιο της μετατροπής του μονοπωλιακού στον ύστερο καπιταλισμό. Με άλλα λόγια παρέμεινε ένας πικασικός θεωρητικός μέχρι τέλος, ακόμη και όταν ο Πικάσσο είχε και αυτός ενσωματωθεί ως ένα σημαντικό βαθμό στο σύστημα. Μόνον ο Τζιακομέττι^8* έμεινε αλώβητος (irreductible) μέχρι τέλος, και ο Σκλάβος που έφυγε γρήγορα και νέος.

Ο Ζερβός μιλά με όρους ενσωμάτωσης, μια νέα κατάσταση στενά  συνδεδεμένη με την ανάδυση του νεοκαπιταλισμού, που τόσο είχε αναλύσει κριτικά η Σχολή της Φρανκφούρτης, αλλά και που τη ζούσε δραματικά από ένα σημείο και μετά, και μάλιστα  όλο και επεκτεινόμενα, όλο και πιο συστηματικά στο Saint Germain de Prés.  Οπότε όλο και πιο πολύ απομονωνόνταν στις παρυφές του Vauzelay (μεσαιωνικό χωριό προς το κέντρο της Γαλλίας, 300 χιλ. νότια από το Παρίσι) όπου είχε αγοράσει ένα  σπίτι για να ξεκουράζεται και να γράφει τις συγκλονιστικές μελέτες του για τους καλλιτέχνες της μέχρι τότε πρωτοπορίας, που μελετούσε συνεχώς, επισταμένα, εκ του σύνεγγυς.

Η βίωσή του της όλο και διαδιδόμενης και επεκτεινόμενης διαδικασίας ενσωμάτωσης από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 και μετά δημιουργεί μια ριζική αποστροφή στον Ζερβό. Ίσως τον οδηγεί και στο συμπέρασμα ότι όλος ο ιστορικός  αγώνας της ανθρωπότητας, και πρώτιστα  των ηρωικών αισθητοκαλλιτεχνικών πρωτοποριών για έναν καλύτερο και ανθρωπινότερο κόσμο, για μια παραδειγματική τέχνη – για μια τέχνη ερευνητική, πνευματική και απελευθερωτική και πάντοτε αισθητο-ιδεολογικό πρότυπο, μέσα στην πολυμορφία της, οριστικά χάνεται. Και μέσα σε αυτό το διαλυτικό πλέον κλίμα, ένα κλίμα προϊούσας αποσύνθεσης του μοντερνισμού, κάθε πρωτοπόρας και ανθρωπιστικής τέχνης, μόνον ο Σκλάβος εμφανίζεται με καθοριστικό τρόπο μοντέρνα, πρωτοπόρα, αφηρημένα. Νοιώθοντας και ο ίδιος την πίεση της προϊούσας διαδικασίας ενσωμάτωσης, βρίσκει καταφύγιο προς τον κόσμο, το διάστημα, τη φύση. Την πνευματοποίηση με αφηρημένο πάντοτε τρόπο της ύλης. Όμως η καλλιτεχνική πρακτική είναι πρωταρχικά μια κριτική κοινωνική διαλεκτική, όπως επισημαίνει ο Αντόρνο. Έτσι από τη στιγμή που από την κοινωνική δυναμική αντίσταση, άρνηση, κριτική, καθώς και το αφετηριακό μπόλιασμα του Σκλάβου από την τραγική θεώρηση του κόσμου, που του δίνει μια εναλλακτική και συνάμα ιστορική δυναμική, ακόμη και διαλεκτική, όπως έλεγε ο Γκολντμάν, η φυγή προς τη φύση, το σύμπαν κ.τ.λ. φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετή για να διατηρήσει την αισθητοκαλλιτεχνική πρακτική του Σκλάβου πάντα διαλεκτικά και πάντοτε αρνητικά προς το διαρκώς άλλο, το κατανοητό, το καινοτόμο, το εναλλακτικό.

Τα έργα του Σκλάβου μέσα από αυτή την αντινομική διαδικασία γίνονται φωτοβόλα, ακτινοβόλα, μετατρέποντας την όποια απαισιοδοξία σε πίστη στο απελευθερωτικό μέλλον της ανθρωπότητας. Αλλά μετά το ιστορικό, το μοναδικό Δελφικό φως, Ύστατη ενόραση και Η φίλη που δεν έμενε…

Και εμείς σήμερα καλούμαστε, σκεπτόμενοι μέσα σε συνθήκες της ισοπεδωτικής, της απρόσωπης παγκοσμιοποίησης, της απέραντης παγκοσμιοποιητικής σπηλιάς (Πλάτωνας) ζερβικά, σκλαβικά, δηλαδή κριτικά, αρνητικά, σύμφωνα με την επικαιροποιημένη ολική, συνθετική, σφαιρική κριτική θεωρία, ώστε να διαμορφώσουμε τις προϋποθέσεις δημιουργίας μιας νέας ανθρωπιστικής «ρωγμής», για να θυμηθούμε και τον Μαρκούζε.

 

 

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ

Ουσιαστικά πρόκειται για δύο κριτικές θεωρήσεις του πολιτισμού, Ζερβού – Σκλάβου και Χορκχάϊμερ – Αντόρνο, διαφορετικές, αλλά ουσιαστικά ίδιες. Για δύο θεωρήσεις δύο διαφορετικών ομάδων-κοινοτήτων (:οι Φρανκφουρτιανοί και ο κύκλος του Ζερβού), με την έννοια του Γκολντμάν,  το συμπέρασμα των οποίων είναι ίδιο. Μόνο που επέζησαν μερικά χρόνια ακόμη οι φρανκφουρτιανοί και συνέχισαν τον αγώνα, αν και ο Χορκχάϊμερ ουσιαστικά προς το τέλος της ζωής του έγινε αντιδραστικός. Και το κρίσιμο ερώτημα που παραμένει  είναι: διαλεκτικοποιείται, μπορεί να διαλεκτικοποιηθεί η κριτική του πολιτισμού^9*;

 

ΣΚΛΑΒΟΣ – ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – ΣΚΛΑΒΟΣ – ΖΕΡΒΟΣ

Μια νέα θεωρητικοποίηση, συνθετική και ολική του ιστορικοκοινωνικού και αισθητικού πολιτισμού γίγνεσθαι, τουλάχιστον μεταπολεμικά στην πορεία της κοινωνίας προς την παγκοσμιοποίηση. Συνθετική σημαίνει πολύπλοκη, προς αναζήτηση πάντοτε του ανθρώπου, του ολικού ανθρώπου, κατά το νεομαρξικό πρόταγμα,  ανεύρετου πλέον μέσα στη φτωχή και υποβιβαστική  παγκοσμιοποίηση.

 

ΣΚΛΑΒΟΣ – ΚΡΙΤΚΗ ΘΕΩΡΙΑ-ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ

Μια ξεχωριστή κοινότητα. Μια ιδιαίτερη ανθρώπινη κοινότητα, θα έλεγε ο Γκολντμάν: Ζερβός, Κεφαλληνός,  Ζαντκίν, Σκλάβος,  Καλλιγάς: Και στη συνέχεια Τόμπρος,  Σπητέρης + Στάμος, Ζογγολόπουλος, πρώτος Κοντόπουλος, πρώτος  Γαΐτης, πρώτος Καπράλος κ.α. (Οι τρεις τελευταίοι εξέχοντες καλλιτέχνες της πρωτοπορίας της πρώτης και δημιουργικής περιόδου τους, πριν αρχίσει δηλαδή η διαδικασία της ενσωμάτωσης  της μοντέρνας τέχνης γενικά και αυτών ειδικότερα).

Μια ίδια, αλλά σχετικά πιο διαφορετική ευρύτερη κοινότητα, και στις δύο περιπτώσεις, με την έννοια του Γκολντμάν.

Υπάρχει απόλυτη ανάγκη σήμερα για τη συγκρότηση κοινοτήτων, ως ανάχωμα στην παγκοσμιοποιητική αλλοτρίωση, αποξένωση, ισοπέδωση, πραγμοποίηση. Μια τέτοια κοινότητα προσπαθούμε και εμείς να δημιουργήσουμε εκ των πραγμάτων (de faits) με επίκεντρο και αναφορά τον Σκλάβο, τον Ζερβό και την Κριτική θεωρία.

Ζερβός – Κεφαλληνός: Μια κοινωνία μέσα στην κοινωνία. Μια άλλη, ξεχωριστή, διαφορετική, ανθρώπινη, ουμανιστική, ιδεολογικοπολιτική – κοινωνική – αισθητική κοινωνία.

 

ΣΥΜΠΟΣΙΟ-ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ^10*

 

Παρίσι – Γαλλία: Η πόλη και η χώρα του κοσμοπολιτισμού, του μοντερνισμού, του διεθνισμού.

Γαλλία: Γη ασύλου, απάτριδων, καταδιωγμένων καλλιτεχνών, διανοούμενων, αγωνιστών κ.α. ήδη από τις αρχές του 19ου αι. Η τάση αυτή, το διεθνές αυτό ρεύμα προς τη Γαλλία και το Παρίσι ειδικότερα επιτάθηκε από τις αρχές του ΧΧου αι., σε τέτοιο βαθμό που τα κινήματα της πρωτοπορίας, κατά κανόνα πολυεθνικής σύνθεσης και διεθνιστικής, ακόμη και παγκόσμιας οπτικής εμφανίζονται και αναπτύσσονται στο Παρίσι. Ακόμη και ο ιταλικός φουτουρισμός είχε αφετηρία και αναφορά επί πολλά χρόνια το Παρίσι.

Μεταπολεμικά εμφανίζεται και η Ν. Υόρκη. Και στις δύο αυτές ιστορικές πόλεις του μοντερνισμού η ελληνική παρουσία είναι το ίδιο σημαντική, ακόμη και πρωταγωνιστική. Και στις δύο περιπτώσεις είναι καθοριστική η επίδραση, ή τουλάχιστον η παρουσία, ακόμη και από μακρυά, όσον αφορά τη Ν. Υόρκη, του Ζερβού. Μεταπολεμικά διεθνής μοντερνισμός δεν νοείται χωρίς τον Ζερβό.

Ήδη μεταπολεμικά ο Ζερβός είναι η αναφορά του μοντερνισμού, με συμμετοχή και στην αντίσταση στη Γαλλία και με βοήθεια-στράτευση για την υποστήριξη της Ισπανικής και όχι μόνον - αντίστασης.

Η γενικότερη βέβαια αναφορά του Ζερβού παρέμεινε πάντα η αρχαία Ελλάδα με τον πολιτισμό της, η οποία από τις αρχές του ΧΧου αι. αρχίζει ν’ακτινοβολεί διεθνώς, υπό την ώθηση της διάδοσης του νεώτερου ανθρωπισμού, ο οποίος από τη Σιέννα και μετά την Ιένα και εδώ σηματοδοτεί την επαναφορά, την επικαιροποίηση του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, ως βασικά μοναδικού ανθρωπισμού. Η μελέτη δε του Μαρξ από τον Ζερβό και η επίδραση του ανθρωπισμού του Μαρξ στον Ζερβό, βασικά αρχαιοελληνικής έμπνευσης, προέλευσης είναι καθοριστική.

Σήμερα εποχή βαθειάς ιδεολογικής, πολιτισμικής και γενικότερα πνευματικής κρίσης, η συστηματική αναδίφηση της νεώτερης γαλλοελληνικής διαπολιτισμικότητας (όπως λέμε σήμερα), με επίκεντρο τον Ζερβό και τους καλλιτέχνες της ελληνικής πρωτοπορίας της Γαλλίας, της Ν. Υόρκης, και της Ελλάδας του γενικότερου κλίματος του Ζερβού και με αναφορά  το  υπό κατασκευή Μουσείο Σκλάβος στο Αργοστόλι μπορεί να δώσει μια άλλη, ακόμη και διεθνή διάσταση στη σύγχρονη πολιτισμική και αισθητική έρευνα.

Μπορεί ακόμη να καλλιεργήσει το βαθύτερο πνεύμα ανθρωπισμού, που τόσο έχει ανάγκη η χειμαζόμενη σύγχρονη κοινωνία. Μπορεί δηλαδή να καταστήσει το Αργοστόλι Διεθνές κέντρο αισθητικής και διαπολιτισμικής έρευνας, εκπαίδευσης, δράσης, ειδικά αν δημιουργηθεί και το Κέντρο Ζερβού που έχουμε προτείνει, σε διασύνδεση με το Μουσείο και το Ίδρυμα Ζερβού της Γαλλίας, αλλά και την ιστορική γκαλερί του στο Παρίσι, Cahiers d’ Art. Προς τούτο η συνεργασία με τη Γαλλία επιβάλλεται, καθόσον θ’αναδειχθεί και η λίγο ξεχασμένη ιστορική προσφορά της στην πρωτοπορία και το μοντερνισμό, με ισχυρή – πρωταγωνιστική ελληνική ή ελληνικής προέλευσης παρουσία, αν κρίνουμε από το παράδειγμα του Ζερβού στο Παρίσι και όχι μόνον.

Από την άλλη επιβάλλεται  άνοιγμα και στη  Magna Grecia με τον πυθαγορισμό της, προσπαθώντας έτσι να δώσουμε τη σωστή ιστορική διάσταση του πυθαγορισμού,  ρητού ή υπόρρητου, του Σκλάβου, και ειδικότερα της θεωρητικοποίησης – αισθητοποίησής του του τριγώνου.

Ο νεώτερος ελληνισμός σε διαδικασία ιστορικού αυτοπροσδιορισμού από τον Καβάφη μέσα από την περιπέτεια του Ζερβού  και τη Σχολή του βρίσκει ίσως την καλύτερη πραγματοποίησή του, βέβαια εκμοντερνισμένος, αλλά πάντα ανθρωπιστικός, αδέσμευτος, πνευματικός, δημιουργικός, καινοτόμος, ρηξικέλευθος, ακόμη και απελευθερωτικός, αν και πάντα αντιθετικός και εντασιακός, ακόμη και αβέβαιος. Μέσα σε αυτό το γενικότερο πνεύμα μοντέρνων πάντοτε ερευνών και αναζητήσεων, υπάρχει ανάγκη αναβίωσης του κλίματος, του πνεύματος του Ζερβού και του κύκλου του, σήμερα που η παγκοσμιοποίηση έχει ισοπεδώσει κάθε ανθρώπινο – ανθρωπιστικό στοιχείο. Των αξιών του. Συγχρόνως έχει σημασία να αναδειχθούν και να επισημανθούν εκ νέου οι  επιστημονικές και επιστημολογικές αναζητήσεις^11* της δεκαετίας 1950-60-70, αλλά και  οι κοινωνικές επαναστάσεις, οι οποίες επηρέασαν καθοριστικά το νεώτερο γαλλικό και το ελληνικό ιστορικοπολιτικό και πολιτισμικό γίγνεσθαι:

-       1953:  Αν. Γερμανία

-      1956:  Βουδαπέστη-Βαρσοβία

-      1965: Ιουλιανά

-      1966: Μπέρκλεϋ

-      1968: Πράγα – Μάης

-      1969: Ιταλικό Φθινόπωρο

Από την άλλη, οι προπολεμικές και οι μεταπολεμικές ιστορικές φιλοσοφικές αναζητήσεις στο Παρίσι, που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση του νεώτερου Ουμανιστικού μαρξισμού. Βλ. αρχικά  το έργο του  A. Kejève, εισαγωγέα προπολεμικά του Χέγκελ στο Παρίσι, και στη συνέχεια το έργο των L. Goldmann, Μ. Merleau – Paunty,

H. Lefebvre,  A. Gorz, Fr. Châtelet, O. Revault d’ Allonnes  κ.α., αλλά πρώτιστα:

J. – P. SARTRE: L’  existestialisme est un humanisme, Nagel

J. Hyppolite: Η ιστορική μετάφρασή του του La phémenologie de l’ ésprit, του Χέγκελ, Aubier

 

Και ως πρακτικό καθήκον: η διαρκής διερεύνηση με σύγχρονους όρους των διαπολιτισμικών, όπως θα λέγαμε σήμερα,  σχέσεων που δημιούργησε η πρωτοπορία μεταξύ της Ελλάδας και της Γαλλίας ή και αντίστροφα,  έτσι ώστε να διαμορφώσουμε νέα κριτικά αισθητικά και πολιτισμικά μοντέλα στη σημερινή εποχή της απόλυτης παγκοσμιοποιητικής πραγμοποίησης, και μάλιστα ως ανάχωμα στην ολοκληρωμένη ορθολογικοποίηση.

 

ΣΚΛΑΒΟΣ – ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ – ΑΔΙΕΞΟΔΟ

ΝΕΩΤΕΡΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ

Ο νεώτερος μαχόμενος ανθρωπισμός όταν συνειδητοποίησε τις νέες ολικά πραγμοποιητικές καταστάσεις που δημιούργησε ο ύστερος καπιταλισμός, και οι οποίες διαλούσαν δομικά το υποκείμενο, υπαρκτό (ακόμη και δυνατό), ανέδειξε την ανάγκη, μέσω της επιβαλλόμενης αυτοσυνειδησίας, για απελευθερωτική πράξη, για  συνειδητή απελευθερωτική πράξη.

Οι χαρακτηριστικές νέες φράσεις, «νευρωτική δακτυλογράφος» (Μαρκούζε), mal de vivre – άσχημος τρόπος ζωής, βαριεστημάρα (J’en marre), νοιώθω ένα κενό (vide), η γενικευμένη βαριεστημάρα (ennui), η θλίψη (triteste)  και η μοναξιά (solitude) υποδηλώνουν ανάγλυφα την αλλοτριωτική αποκάλυψη που ζει η σύγχρονη κοινωνία, το γενικευμένο υπαρξιακό κενό. Και απέναντι σε αυτή τη νέα τραγική κατάσταση μόνο η αλληλεγγύη υπάρχει (: δεν ήταν τυχαίο που ένα νέο προοδευτικό συνδικάτο που εμφανίστηκε στα νεώτερα χρόνια στη Γαλλία ονομάστηκε Solidaires: Αλληλέγγυοι), η νέα κοινότητα, η οργάνωση της κοινωνίας πάνω σε νέες ορθολογικές βάσεις από τα κάτω, η δημιουργία νέων ορθολογικών μορφών επικοινωνίας, κ.τ.λ. Ή η εξέγερση,  η ολική άρνηση και η απεγνωσμένη αναζήτηση της κοινωνικής απελευθέρωσης, αλλά συγχρόνως και της αισθητικής μέσω του πνευματισμού των αφηρημένων μορφών, όπως έκαναν οι μεγάλοι καλλιτέχνες της πρωτοπορίας  συστηματικά στις δεκαετίες 1950-60, και ειδικότερα ο Σκλάβος.

 

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ…

Οι M. Χορκχάϊμερ, Κρ. Ζερβός, Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Αξελός, Ρ. Βανεγκέμ, Φρ. Σατλέ στην κριτική του πολιτισμού που αποπειρώνται μεταπολεμικά, καταλήγουν σε ένα σχετικό αδιέξοδο. Εγκαταλείπουν τη διαλεκτική, την πίστη για κοινωνική αλλαγή. Κυρίως όμως εγκαταλείπουν την πίστη στον άνθρωπο.

Έτσι ο Χορκχάϊμερ ουσιαστικά επιστρέφει σε νεο-ιδεαλιστικές ή ακόμη και σε καθαρά μεταφυσικές θέσεις. Η διεύρυνση, η επικαιροποίηση και η κριτική ανασυγκρότηση του μαρξισμού που είχε αποπειραθεί από τις αρχές της δεκαετίας του ’30 καταλήγουν, υπό την επήρεια της ριζικής μεταστροφής που συντελείται με τη μετάβαση του μονοπωλιακού καπιταλισμού στον ύστερο, με τις πρωτόγνωρες ενσωματωσιακές δυνάμεις και πρακτικές του, στην εγκατάλειψη της πίστης σε κάθε προοπτική αλλαγής. Στην εγκατάλειψη ακόμη χειρότερα της πίστης σε κάθε κριτική δυνατότητα του Λόγου, του ανθρώπου κ.τ.λ.  Ενώ η κριτική του της τότε σύγχρονης κοινωνίας, της νέας απόλυτα αλλοτριωτικής συνθήκης ήταν ολική, παύει όμως να είναι ριζοσπαστική.  Γίνεται δομικά απαισιόδοξη, μεταφυσική, αδιέξοδη.

Το ίδιο απαισιόδοξη και αδιέξοδη, χωρίς αναγκαστικά να γίνει και μεταφυσική ήταν και η ύστερη κριτική του Ζερβού. Βέβαια ο Ζερβός, αντί να γίνει νεοσυντηρητικός ιδεολόγος, καταφεύγει στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, κλασικό και προκλασικό. Ο ιστορικός και ο νεώτερος ανθρωπισμός, που τόσο τον είχε συνεπάρει, δεν τον συγκινούν πλέον. Φυγή, μόνον φυγή από τον ορθολογιστικό σύγχρονο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ο καπιταλισμός έγινε πλέον μη ανθρώπινος – inhumain –  σε τέτοιο βαθμό που η αφηρημένη τέχνη δεν μπορεί να κάνει τίποτα. Εξάλλου και αυτή είχε αρχίσει να ορθολογικοποιείται, να  γίνεται φορμαλιστική, να εντάσσεται στο σύστημα και να το αναπαράγει. Οπότε φυγή, μόνο φυγή στο υποτιθέμενο αρχαϊκό, γνήσιο και αυθεντικό. Εξάλλου και η αφηρημένη τέχνη ουσιαστικά παύει να υπάρχει μετά το 1966-68-70. Τραγωδία.

Ο Κ. Παπαϊωάννου, ο μεγάλος αυτός μαρξιστής και μαρξολόγος, μεταφραστής ιστορικών κειμένων του Χέγκελ και του Μαρξ από τα γερμανικά στα γαλλικά, ο διαπρύσιος θεωρητικός και ιδεολόγος του νεαρού ανθρωπιστή Μαρξ²⁵ σε μόνιμη διασύνδεση και αλληλόδραση με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, ο θεωρητικός που ανέδειξε το ιστορικό κίνημα των Κούρων²⁶, ξαφνικά στο λίγο χρόνο που ζει ακόμη (πεθαίνει από έμφραγμα 56 χρόνων το 1981), ο άριστος συζητητής με τους φίλους του μεγάλους φιλόσοφους της εποχής, και ιδίως με τον Λεφέβρ, για τον οποίο είναι ο Κώστας, ξαφνικά γίνεται οπαδός, αν όχι και ο εισαγωγέας, ή ένας από τους πρώτους με τον Ρ. Αρόν εμπνευστής, της θεωρίας του ολοκληρωτισμού. Ο ανθρωπισμός, για τον οποίο παλεύει μια ζωή, σε συνδιασμό με τον κοινωνικό εξισωτισμό μαρξικής έμπνευσης – προέλευσης, για τον ύστερο Παπαϊωάννου  είναι πλέον μια ιδεολογία ολοκληρωτική, η οποία έχει μάλιστα οδηγήσει στον ολοκληρωτισμό της ΕΣΣΔ.

Δεν συζητούμε καν για τον Καστοριάδη. Μετά τις ιστορικές αναλύσεις του για την γραφειοκρατία, μάλλον του ήλθε η θεία επιφώτιση στο επιβλητικό μπουρζουά διαμέρισμά του που ζούσε στο 16ο καρτιέ του Παρισιού (Mo Passy), και πλέον μεταστρέφει το όλο θέμα από αγώνα για την απελευθέρωση, για απογραφειο-κρατικοποίηση, για αυτονόμηση, σε αγώνα μάλλον τηλεκατευθυνόμενο από άλλα κέντρα…

Ο Αξελός, που έχει καταφύγει στη Γαλλία και αυτός, με συμμετοχή στην πρώτη γραμμή του ΕΛΑΣ στη μάχη για την απελευθέρωση της Αθήνας, με πολύ σοβαρές σπουδές, όπως και οι άλλοι δύο έλληνες που προαναφέραμε, ανακαλύπτει μεν τον ξεχασμένο Ηράκλειτο και την προσωκρατική γενικότερα φιλοσοφία, μεταφράζει και εκδίδει τον νεαρό Λούκατς (που ανακαλύπτει ο Γκολμάν) και τον Κ. Κορς, στον εκδοτικό οίκο Minuit (που είναι διευθυντής μιας ιστορικής σειράς) το Ιστορία και ταξική συνείδηση και το Μαρξισμός και φιλοσοφία αντίστοιχα, αλλά το διάχυτο πλέον νεοκαπιταλιστικό mal du vivre, αντί να τον ωθήσει προς μια σύγχρονη και επικαιροποιημένη μαρξιστική κριτική, με επαναστατική – ανθρωπιστική προοπτική, του προκαλεί μάλλον μια μοναχική τάση προς την άσκηση φιλοσοφικού στυλ, ακόμη και στη θεοποίηση της γλώσσας (langage) χωρίς υποκείμενο, σε λογικά σχήματα και παίγνια.

Η απο-υποκειμενοποίηση^12* της σκέψης, μέσα στο γενικότερο νιτσο-χαϊντεγκεριανο-αλτουσεριανό νεοσυντηριτικό ρεύμα της εποχής οδηγεί τον δύστυχο Αξελό, για να παραφράσω τον νεαρό Λούκατς, σε αδιέξοδο. Αλλά χωρίς το ξεπέρασμα, την πράξη, την απελευθερωτική προοπτική του συνειδητοποιημένου ανθρώπου, στην ουσία μεταμοντέρνα ιδεολογήματα είναι και αυτά. Και ο  Οιδίποδας²⁷ έμεινε πάντοτε περιπλανώμενος, τραγικός, σε απόγνωση…

Ο Βανεγκέμ, ενώ αποπειράται μια συστηματική κριτική του καπιταλισμού στη συνέχεια του νεαρού Μαρξ, του Αντόρνο και του Μαρκούζε, με επίκεντρο την κριτική της αλλοτρίωσης και της αναζήτησης του αναγκαίου ξεπεράσματος²⁸, στα τελευταία χρόνια ακολουθεί μια παρόμοια πορεία με τον Αξελό. Φυγή από το σύγχρονο υπεραλλοτριωμένο καπιταλισμό στην αρχαϊκή κοινωνία πριν τον Ησίοδο. Το mal de vivre και για τον Βανεγκέμ, όταν μάλιστα οι μάζες είναι καταναλωτιστικά υπνωτισμένες και αλλοτριωμένες από την αδυσώπητη καθημερινότητα, όπως έλεγε  και ο δάσκαλός του ο Λεφέβρ (ο οποίος όμως δεν εγκατέλειψε ποτέ τον αγώνα για την αλλαγή του σάπιου αυτού κόσμου κριτικά, μετακριτικά, φιλοσοφικά, μεταφιλοσοφικά κ.τ.λ. σκεπτόμενος, και πάντα ανθρωπιστικά  δρώντας, υπό την οπτική μάλιστα της αναζήτησης του αναγκαίου ξεπεράσματος), είναι βαθύ, ολικό, ετσι ώστε τον αποτρέπει από κάθε  κριτική σκέψη για το σήμερα. Αυτό το αρνείται ολικά μεν, αλλά ο Βανεγκέμ εγκαταλείπει τον σύγχρονο άνθρωπο στα δεσμά της παγκοσμιοποίησης και της πραγμοποίησής της, χωρίς καμία πλέον απελευθερωτική προοπτική, και βέβαια ούτε πρακτική.

Ο αγαπητός δάσκαλός μου Φρ. Σατλέ, που παρέμεινε πάντα αγωνιστής μέχρι τέλους, από την πρώτη στιγμή που πήγα στο Σεμινάριό του με σοκάρισε η νομιναλιστική μεταστροφή του σε σχέση με τη σύγχρονη κατάσταση. Μέσα της δεκαετίας του 1980, οι σοσιαλιστές παντοδύναμοι προετοιμάζονται, αρχικά και στη Γαλλία (και στη συνέχεια και στην Ελλάδα, την Ισπανία την Αγγλία, κ.α.)  έχουν ήδη αρχίσει  να κάνουν το μεγαλύτερο  hauld up της ιστορίας με τα διαδοχικά πλάνα των ιδιωτικοποιήσεων που σχεδίαζαν, ενώ για πρόγευση έχουν αρχίσει να εφαρμόζουν διαδοχικά σχέδια άγριας λιτότητας, ως προετοιμασία της επερχόμενης ληστρικής επέλασής τους. Και ο Σατλέ, που ζει τη φιλοσοφία σαν να ήταν στην Πνύκα, ως ο σύγχρονος Σωκράτης, είναι πλέον ανίσχυρος, απογοητευμένος και απομονωμένος...

Οι σύγχρονοί του όμως περί άλλων αρχίζουν να τυρβάζουν. Και αυτός προσπαθούσε να κάνει ότι μπορούσε μέσω μιας επικαιροποιημένης κριτικής επιστημολογίας και μεθοδολογίας που είχε εισηγηθεί, προκειμένου να διασώσει το νεώτερο ανθρωπιστικό πρόταγμα, ενώ μέσω του ιδιότυπου πλέον νονιμαλισμού του, πίστευε ότι κρατάει ζωντανή την κριτική και πάντα αυτόνομη υπόστασή του. Την αυτόνομη υπόστασή του με σεβασμό πάντα στον Μαρξ, στον Σάρτρ, στον φίλο του Γκολντμάν, αλλά στον άνθρωπο και τον συνάνθρωπο, που  απόκτησε μέσα από τους πολλούς αγώνες  στους οποίους είχε συμμετάσχει ή και οργανώσει ως πρωτοπόρος ανθρωπιστής διανοούμενος, και στους οποίους είχε στρατευτεί ανιδιοτελώς, χωρίς υστεροβουλίες (arrières pensées). [Από μία ορισμένη άποψη η λέξη ανθρωπιστής είναι πλεονασμός για τον Σατλέ, αγωνιστής πρώτης γραμμής, αλλά τo γράφουμε γιατί θέλουμε να δώσουμε έμφαση στη σημερινή αντι-ανθρωπιστική εποχή]. Έτσι ήταν πάντα σε απέλπιδα αναζήτηση της πράξης ή έστω και της πρακτικής, όπως έλεγε στις αναρίθμητες συζητήσεις που είχαμε. (Ήταν εξάλλου από τους ιδρυτές του PSU με τον Γκολντμάν, τον Γκορζ και άλλους ριζοσπάστες διανοούμενους της εποχής).

Όμως;

Αυτό ήταν  σε χοντρές γραμμές το κλίμα ιδεολογικής αποσύνθεσης που διαμορφώθηκε και επικράτησε από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, παρά τις μαζικές εργατικές και τις νέες φοιτητικές κινητοποιήσεις που εμφανίστηκαν διεθνώς. Ούτε ο Μάης, παρά την έκλαμψη και την ελπίδα που προκάλεσε πρόσκαιρα, καθώς και την ώθηση που έδωσε στο αντιχουντικό κίνημα στην Ελλάδα, μπόρεσε να μεταστρέψει την τάση. Ίσως και να έγιναν κατά ένα παράδοξο τρόπο τα πράγματα χειρότερα. Η αντεπαναστατική – αντιουμανιστική  τάση δειλά στην αρχή έγινε μια μεταμοντέρνα υστερία στη συνέχεια, και ακόμη χειρότερα αντι-εξισωτική – νεοσυντηρητική – εθνικιστική – νεοφασιστική ιδεολογία και πρακτική στα τελευταία χρόνια. Με την παγκοσμιοποίηση δε τα πράγματα απόκτησαν μια  απόλυτα αρνητική κατάσταση. Πουθενά ο άνθρωπος, καμία αλληλεγγύη, καμία κοινότητα. Ζούμε την εποχή του ολικού αποκοινωνικοποιημένου ανθρώπου. Δηλαδή του τίποτα. Νεοβαρβαρότητα που σκοτώνει έμμεσα, άμεσα, αλλά σε κάθε περίπτωση ολικά: υλικά και πνευματικά. Η μόνη έστω και σχετική διέξοδος που υπάρχει είναι φυγή μέσω του Σκλάβου, και ολική άρνησή του του συστήματος, μέσω της σκλαβικής απελευθερωτικής αφηρημένης μορφογένεσής του.

 

ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΑΔΙΕΞΟΔΟ

Ο μονοπωλιακός και στη συνέχεια ο ύστερος καπιταλισμός, συγχρόνως με την οργάνωση της οικονομίας και της κοινωνίας επέφεραν, δημιούργησαν μεγάλες σύνθετες, πολύπλοκες δομές, διαδικασίες, καταστάσεις, ακόμη και πολύπλοκες, όσο  παράδοξο και αν φαίνεται. Γενικότερα η παραδοξότητα έγινε μια νέα κατάσταση, με αποτέλεσμα να χάνονται τα όρια, να φετιχοποιούνται οι διαδικασίες, να μην είναι ορατές ή αντιληπτές οι τελικότητες, οι σκοποί.

Ο φετιχισμός²⁹ γενικότερα, όχι μόνο της κυκλοφορίας του εμπορεύματος, αλλά όλων των δυναμικών και των διαδικασιών, έγινε η νέα κυρίαρχη κατάσταση, με αποτέλεσμα τη σχεδόν καθολική απονεύρωση του υποκειμένου (ή της  υποκειμενικότητας), ακόμη και την ακύρωσή του. Στο κοινωνικο-ιδεολογικό επίπεδο των εξαρτώμενων τάξεων, όπως έλεγε ο Γκράμσι, η σύγχυση και ο αποπροσανατολισμός ήταν πλήρεις.

Αδιέξοδο. Πλήρης απώλεια στόχων και αναφορών. Η εργατική στρατηγική, για να παραφράσω τον Γκορζ³⁰, έχασε κάθε νόημα. Το μεγάλο κίνημα από τα κάτω στην Γαλλία και στην Ιταλία μετά την ΛΙΠ εκφυλίστηκε ή ενσωματώθηκε. Το ίδιο και το κίνημα της αυτοδιαχείρησης στη Γιουγκοσλαβία και των εργοστασιακών σωματείων³¹ στη μεταπολίτευση στη Ελλάδα. Γενικότερα το ανθρωπιστικό ιδεώδες, πρόταγμα, ιδανικό ατόνησε, εκφυλίστηκε, ξεχάστηκε. Η ενσωμάτωση ήταν και είναι  πλήρης.  Μέχρι το Σιατλ που προκάλεσε μια σχετική αφύπνιση το σύστημα δεν είχε αντίπαλο.

Από το Σιατλ και εδώ αναπτύχθηκαν πολλά ριζοσπαστικά και λιγότερο ή περισσότερο παγκόσμια κινήματα (: Π. Αλέγκρε,  Altermοndialisattion,  κ.α.), αλλά η επελαύνουσα παγκοσμιοποίηση προχώρησε ακάθεκτη. Μέχρι την κρίση του 2008 δεν φαινόνταν αντίπαλο δέος στο σύστημα. Μετά άρχισε μια αμφισβήτηση (Aγανακτισμένοι), αλλά η μεταπαγκοσμιοποίηση στη συνέχεια γρήγορα τη διέλυσε ή την σταμάτησε. Και αντί η φιλοσοφία να αναζητά μεθόδους, μορφές και διαδικασίες επαναπροσδιορισμού του υποκειμένου με όρους νέου ανθρωπισμού, από τα μέσα της δεκαετίας του 1975 περιήλθε σε λήθαργο. Το μεγάλο νεομαρξιστικό ανθρωπιστικό φιλοσοφικό ρεύμα που εμφανίστηκε μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και κυριάρχησε διεθνώς, διαλύθηκε. Οι μεγάλοι φιλόσοφοι σιγά-σιγά έφευγαν, χωρίς διαδόχους. Μόνο ακολουθηστές, ειδικοί πρώην μαθητές υπήρξαν, αλλά μακρυά, πολύ μακρυά από το κίνημα, και το οποίο και  αυτό σιγά-σιγά εξέπνεε. Και βέβαια πολλοί, πάρα πολλοί ανανύψαντες, αποστάτες, συνθηκολογημένοι απολογητές του συστήματος, του κατεστημένου κ.α.

Στη θέση δε του μεγάλου νεοανθρωπιστικού μαρξισμού, με  κύρια αναφορά τα Χειρόγραφα του 1844³², τις Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ³³ και τη Γερμανική ιδεολογία³⁴ του νεαρού Μαρξ, εμφανίστηκε ο αντιδραστικός  μεταμοντερνισμός^13*, ο νεοσυντηρητισμός, ο αποδομητισμός κ.τ.λ.

Μια συμπαθητική σε κάθε περίπτωση μέχρι τέλος περίπτωση  ίσως ήταν ο Αξελός, ο οποίος όμως απόλυτα απομονωμένος από την κοινωνία, και υπό την επήρεια των νεοσυντηρικών τάσεων – επιδράσεών της, κατέφυγε δυστυχώς σε μια αδιέξοδη άσκηση λογικών παιγνίων έξω από την κοινωνία, μακριά από τον άνθρωπο και χωρίς καμία διαλεκτική, αλλά και χωρίς την παραμικρή πίστη ή έστω οπτική ξεπεράσματος του υπάρχοντος αλλοτριωμένου ολικά είναι. Το γίγνεσθαι δυστυχώς μόνο στον Χέγκελ  υπάρχει κατά τον Αξελό³⁵, και μάλιστα με ιδεαλιστικά λογικά  σχήματα και όχι ως λογική κοινωνικής – ιστορικής πράξης, και μάλιστα συνειδητής. Ξεπέρασμα του συστήματος: ξεχασμένη έννοια και ίσως καταδικασμένη στο χρονοντούλαπο. Το ίδιο ισχύει λίγο - πολύ και για τον ύστερο Βανεγκέμ³⁶ πλέον.

Η δυναμική ανάλυση των Καταστασιακών της αναγκαίας ανατροπής, ακόμη και για την ανατροπή εκφυλίστηκε ειδικά στον τελευταίο Βανεγκέμ³⁷ σε μια φτωχή και επιφανειακή περιδιολόγιση της ιστορίας με αναφορά τον μέγα μεν Ησίοδο, αλλά απονευρωμένη και απο-διαλεκτικοποιημένη. Το ξεπέρασμα, που τόσο είχε θεωρητικοποιηθεί και μάλιστα κεντρικά από τους Καταστασιακούς, ξεχάστηκε και αυτό.

Οι πολύπλοκες λογικές σε κάθε περίπτωση δεν μπορούν να αντικαταστήσουν ούτε και να υποκαταστήσουν την ιστορικο-κοινωνική διαλεκτική με επίκεντρο, αναφορά, φορέα τον άνθρωπο, όσο σημαντικές και  αν είναι η συνεχής διερεύνηση και μελέτη τους. Μόνο η επαναφορά της ιδέας του ανθρώπου του νεαρού Μαρξ³⁸, ως ολική έννοια, για να θυμηθούμε και τον νεαρό Λούκατς, μπορεί να δημιουργήσει μια δημιουργική επαναδραστηριοποίηση του «ζωτικού νεύρου της μοντερνιτέ», για να θυμηθούμε τον Αντόρνο. Μόνο αυτή η έννοια μπορεί να δώσει ώθηση για μια νέα Κριτική θεωρία, σύγχρονη και επικαιροποιημένη, με επίκεντρό της την πράξη.

Και απέναντι σε αυτή τη μεταπολεμική εκφυλιστική κατάσταση, ο Ζερβός, ο Τζιακομέττι, ο Σκλάβος και μερικοί άλλοι καλλιτέχνες της νεώτερης πρωτοπορίας, καταγγέλλουν την τραγωδία του πολιτισμού, το σύγχρονο πνευματικό, πολιτισμικό και ιδεολογικό ολοκαύτωμα, για να παραφράσουμε τους Χορκχάϊμερ-Αντόρνο της Διαλεκτικής του Λόγου³⁹.

 

ΣΚΛΑΒΟΣ – ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

Η όλη  αφηρημένη αισθητοκαλλιτεχνική πρακτική του Σκλάβου μοναχικού, ακόμη και μοναδικού γλύπτη της ριζοσπαστικής πτέρυγας της μοντέρνας τέχνης, συμπίπτει με τα προτάγματα, τη μεθοδολογία, τις θεωρητικοποιήσεις της Κριτικής θεωρίας, και την Αισθητική θεωρητικοποίησή της ειδικότερα, που συγκροτήθηκε ουσιαστικά στη σύγχρονή της μορφή την ίδια περίοδο (δεκαετία 1950-60-70).

 

Μεταπολεμικά εμφανίζεται και αναδεικνύεται διεθνώς – και πρώτιστα στο Παρίσι η πρωτοπορία και γενικότερα η μοντέρνα και αφηρημένη τέχνη, μέχρι την αρχή της ενσωμάτωσης. Στη συνέχεια από το 1956 και μετά η κοινωνία μπήκε σε μια μεταβατική περίοδο, έτσι ώστε από το 1966 και μετά γίνεται πλέον λόγος  για το τέλος του μοντερνισμού. Τα μοντέρνα ρεύματα είναι  τότε η Minimal art και στη συνέχεια η Conceptual art  στην Αμερική,  με έντονο το στοιχείο του τέλους του μοντερνισμού,  του ιστορικού αλλά και πρακτικά του  επερχόμενου τέλους του μοντερνισμού.

 

ΣΥΜΠΟΣΙΟ – ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΣΚΛΑΒΟΣ – ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ  ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Ι

Η σωκρατικού χαρακτήρα αναλυτική της τέχνης, του πολιτισμού, της κουλτούρας, της κοινωνίας στη δυνατή ή πιθανή διαλεκτική τους, πάντα υπό αναζήτηση, ανεύρεση, απόδειξη, κατάδειξη σκλαβικής κατά βάση πάντοτε έμπνευσης από τη διατριβή μου μέχρι το Συμπόσιο του Αργοστολιού. Συγχρόνως εννοείται σωκρατική απορητική – αναλυτική με βάση και αναφορά την κριτική της αλλοτρίωσης από το νεαρό Μαρξ, επικαιροποιημένη από τη νεότερη κριτική σκέψη και θεωρία. Σημασία δεν έχει η όποια απόδειξη. Σημασία έχει η διαρκής αινιγματική πάντοτε περιπλάνηση σε θέματα και καταστάσεις της σύγχρονης ολικά αλλοτριωτικής, πραγμοποιητικής και ορθολογιστικής ανθρώπινης κατάστασης. (Βλ. και την ιστορικά μοναδική περιπλάνησή του Οιδίποδα που τόσο είχε επιρεάσει  και τον Αξελό).

Περιπλάνηση συγχρόνως πάντοτε κριτικής, άρνησης, αντίστασης και συνάμα εναγώνειας αναζήτησης της αυτονομίας και του αυτοπροσδιορισμού από την κυρίαρχη όλο και πιο ισχυρή και καταπιεστική ετερονομία. Από την κυριάρχηση που έχει γίνει ειδικά με την παγκοσμιοποίηση σύστημα. Το σύστημα. Απορητική διαρκής κριτική αναζήτηση της υποκειμενικότητας, της στοχαστικής, όπως έλεγε ο Μαρκούζε, υποκειμενικότητας, σε αναζήτηση συνεχώς της απελευθέρωσής της, κοινωνικά-πρακτικά, αλλά συγχρόνως και μέσω της πρωτοπόρας μοντέρνας τέχνης, και ιδίως της αφηρημένης. Ή τουλάχιστον της συνεχούς αναζήτησης και διερεύνησης των συνθηκών, υλικών και υποκειμενικών της απελευθέρωσης, του ξεπεράσματος.

Η σύλληψη δε και η συστηματική διερεύνηση του απελευθερωτικού έργου πρωτοπόρων καλλιτεχνών – αναφορά, όπως ο Μοντιλιάνι⁴⁰, ο Τζιακομέττι⁴¹ και ο πιο κοντά σε εμάς ο Σκλάβος,  αλλά και οι Στάμος⁴², Σαραφιανός⁴³ κ.α. διευρύνουν, εμπλουτίζουν, ισχυροποιούν, ακόμη και ωθούν στη μεθοδική αυθυπαρξία το όλο κριτικό μοντέλο μας.  Με όπλο και αναφορά πάντοτε το ανυπέρβλητο παράδειγμα αμφισβήτησης του Σωκράτη, εχθρού κάθε συστήματος, του ορισμού ίσως της μεθοδικής και επιστημολογικής διαρκούς αμφιβολίας, που ουσιαστικά εισήγαγε ένα ιστορικά αξεπέραστο ανοιχτό και διαρκώς μετεξελισσόμενο αντισύστημα, κρίνοντας  βέβαια με τα σημερινά δεδομένα της σύνθετης κριτικής θεωρίας λίγο απλοϊκό, αλλά μεθοδολογικά και ιδεολογικά αυτόνομου, και κατά τούτο άμεμπτου (irréprochable),  το δικό μας σκλαβο-σωκρατικό κριτικό μοντέλο σε διαρκή μετεξέλιξη,  κίνηση, διεύρυνση, επικαιροποίηση, κρατήθηκε ζωντανό όλα αυτά τα δύσκολα χρόνια που η ενσωμάτωση ακύρωνε κάθε προσπάθεια κριτικής και αυτοπροσδιορισμού. Κριτικός σωκρατικός, θεωρητικός φιλόσοφος είναι βαριά κουβέντα – σκλαβικός αντινομικός διανοούμενος, σε αναζήτηση πάντοτε της επικοινωνίας, της ανθρώπινης ύπαρξης: Μίνιμουμ στόχος – καταστάσεις, αλλά όχι αμελητέες, όταν τα πάντα κατέρρεαν ή ενσωματώνονταν…. Και μέσα σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες το Δελφικό φως, που πάντα ακτινοβολεί. Φάρος και έργο αγαλλίασης και συγχρόνως πίστης σε ένα ανθρωπινότερο μέλλον.

Η πλατωνικής μάλλον έμπνευσης μαιευτική  τίθεται σε παρένθεση. Ο κόσμος στις αντιθέσεις, ακόμη και στις αντινομίες του διερευνούνται συνεχώς αναλυτικά, επαγωγικά, κριτικά, αρνητικά,  χωρίς σύστημα, και ακόμη και ενάντια στο σύστημα. Να προσπαθούμε να ζούμε στην πράξη εκτός συστήματος, να βγαίνουμε έστω και νοητά από το σύστημα, όπως ήθελε και ο Ρεβώ ντ’ Αλλόν, πάντοτε σκεπτόμενος ως ιστορικός αγωνιστής-φιλόσοφος, προς αναζήτηση του άλλου, του απελευθερωτικού με καλέμια καλλιτεχνίας και σκέψης, πάντοτε πρωτοπόρα και πάντοτε ριζοσπαστικά. Αυτό είναι το κύριο πρόταγμα, η πεμπτουσία του έργου και γενικότερα του παραδείγματος του Σκλάβου. Αυτό ήταν και το βασικό θεώρημά μας από τη διατριβή μας και εδώ, που μετατρέπει την Αναγκαιότητα της τέχνης⁴⁴ του Φίσερ (με την οποία πάντοτε στο χέρι βιώνουμε μια διαρκή αντίσταση από τη χούντα μέχρι σήμερα), στη συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας διαρκούς αιτήματος κριτικής θεωρίας και πράξης, δομικά πάντοτε διαλογική, ανοιχτή και ολικά αντισυστηματική…

 

ΙΙ

Το όλο μοντέλο μας είναι δομικά σωκρατικό (και κυρίως σύμφωνα με το πνεύμα και τη μέθοδο του Σωκράτη, όπως μας έχουν παραδοθεί από τον Πλάτωνα, αλλά ακόμη πιο πολύ διαλογικό (γιατί ο Πλάτωνας όπως εξελίσσονταν οι αφηγήσεις του, έρεπε όλο και περισσότερο προς τη μαιευτική, την οποία από την αρχή μάλλον αυτός επινόησε και εισήγαγε) και έτσι αυστηρά περιπλανητικό (erratique), χωρίς κανένα σύστημα, αλλά και ενάντια σε κάθε σύστημα.

Με άλλα λόγια πρόκειται για το Σωκρατικό διερευνητικό, διαλεκτικό, δηλαδή διαλογικά διαλεκτικό, με βασική τη διάσταση της ελευθερίας, και της ελευθερίας της σκέψης ειδικότερα, χωρίς την οποία δεν υπάρχει απελευθέρωση, και ειδικότερα από την αλλοτρίωση. Και από ότι φαίνεται η όλη προσπάθεια του Σωκράτη ήταν και η πρώτη λιγότερο ή περισσότερο συνειδητή αντίδραση ενάντια  στην αλλοτρίωση⁴⁵ (αν μπορούμε να την αποκαλέσουμε έτσι) της τότε ληστρικής και  άγρια ταξικής κοινωνίας. Μάλιστα ο Σωκράτης προτρέπει, για να μην πω ότι εξυμνεί τις γυναίκες⁴⁶ και τους δούλους προς την απελευθέρωσή τους^14*, παλεύει για την απόδοση δικαιωμάτων σε αυτούς, ενώ έχει σε περίοπτη θέση τις εταίρες, με προεξάρχουσα την Ασπασία. Δηλαδή η γυναίκα – εταίρα, είναι πολύ εξυψωμένη στο όλο κριτικό σύστημά του, όπως το διαμορφώνει σιγά-σιγά.

Έτσι και ο Σκλάβος, απόλυτα αρνητικός της αλλοτρίωσης, ενάντιά της και σε ολική εξέγερση ειδικά ενάντια στη νέα αλλοτρίωση, ή νεοαλλοτρίωση για να την αποκαλέσω έτσι, που δημιουργεί και επιβάλλει ο νεοκαπιταλισμός, στην περίοδο πλέον της γένεσης και της παγίωσής του, αναζητά εναγώνια την αλήθεια του είναι. Το είναι είχε πάψει ολικά να υπάρχει. Ο άνθρωπος έχει γίνει ένα ανδράποδο της αλλοτρίωσης. Και ο Σκλάβος δεν του μένει παρά να  (συν-) διαλέγεται μοναχικά (μοναχικός διάλογος, και κατά τούτο τραγικός) με τη φύση, το φως, το σύμπαν, που και αυτά αρχίζουν να διαμεσολαβούνται από αλλοτριωμένες πλέον θεωρίες και ιδεολογίες, και κατά τούτο και αλλοτριωτικές. Η κοινωνία στην περίοδο της νέας κατάστασης που διαμόρφωσε η ανάδυση και η επιβολή της ενσωμάτωσης, σε διαδικασία συστηματικής προϊούσας ενσωμάτωσης και διαρκώς,  όλο και περισσότερο, αλλοτριούμενης και τέλος αλλοτριωμένη ολικά. Αυτό ήταν και το μάθημα - συμπέρασμα και του μεγάλου Αντονιόνι, λίγο αργότερα.

Οπότε ο Σκλάβος παύει να συνδιαλέγεται με τους ανθρώπους, τους όλο και πιο αλλοτριωμένους ανθρώπους, και ψάχνει στα βάθη της ψυχής, όσο αυτή έχει διασωθεί, να επικοινωνήσει έστω και νοητά  με αυτήν, γιατί ψυχή δεν υπάρχει πλέον. Έτσι προσπαθεί να επικοινωνεί και με την ύλη, τη φύση, το σύμπαν, πνευματοποιώντας τα και αναζητώντας συνέχεια το φως. Όμως …

 

ΣΚΛΑΒΟΣ:  ΣΥΜΠΟΣΙΟ – ΚΛΕΙΣIΜΟ

Από τον Σκλάβο (βλ. το πρόβλημα που ανάδειξε ο H. Lefebvre όσον αφορά τις ενύπαρκτες και μη εύκολα ξεπεράσιμες αντιθέσεις, την έκθεση «Παγκοσμιοποίηση:  Αντιθέσεις-Αρνήσεις»⁴⁷) στη σύνθετη, πολύπλοκη (χάος) Κριτική θεωρία. (Βλ. αρχικά και την αντίστοιχη αναφορά στην αρχή της διατριβής μας). (Βλ. και το σχέδιο Χάος του 1960 του  Σκλάβου).

-   Συνέχιση της έρευνας και της μελέτης του Σκλάβου και του έργου του.

-   Συστηματοποίηση της έρευνας για τον Ζερβό. Ζερβός – Σκλάβος και αντίστροφα.

-      Συστηματοποίηση της έρευνας για το τρίγωνο και τον Πυθαγόρα.

-      Συνέχιση και συστηματοποίηση των διακαλλιτεχνικών δράσεων.

-      Διακαλλιτεχνικότητα – διαπολιτισμικότητα σε δια-σύνδεση με την  Magna Grecia.

-      Ανάδειξη και προβολή του έργου του Σκλάβου.

-      Επέκταση του μουσείου. Aργοστόλι – Ανοικτό μουσείο Σκλάβου.

-      Συνέχιση της έρευνας “Σκλάβος -  Κριτική θεωρία. Κριτική θεωρία – Σκλάβος – Ζερβός”. Σύγχρονη κριτική θεωρία.

-      Συνέχιση της έρευνας για τον Ζερβό και αυτοτελώς, όπως και για τον Κεφαλληνό.

-      Από το Σεμινάριο Αισθητικής της Σορβόννης στο Συμπόσιο, “Σκλάβος…” Ή ακόμη καλύτερα . Συμπόσιο κάθε χρόνο για το έργο του Σκλάβου και του Ζερβού στο Αργοστόλι.  Επανασύνδεση με το αρχαίο κίνημα του συμποσιασμού. Προς ένα κριτικό συμποσιασμό με επίκεντρο τον Σκλάβο, τον Ζερβό, τον Κεφαλληνό, την Κριτική θεωρία κ.α.

Παράλληλα ή συγχρόνως δράσεις: Γιορτές με τοπικά φαγητά. Με τοπική μουσική, εκθέσεις, συναυλίες, κ.α. Επιμορφωτικά προγράμματα, Μεταπτυχιακό, κ.α. Οργάνωση Sumer Schools στο Αργοστόλι με επίκεντρο τον Σκλάβο.

-      Σκλάβος – Ζερβός – Ανθρωπισμός. Προς μια νέα ανθρώπινη – ανθρωπιστική κοινότητα. Προς τη νέα ανθρωπολογία. Σε κάθε περίπτωση συνέχιση της έρευνας ή και της προχωρημένης ή ακόμη και πιο προχωρημένης έρευνας για τον Σκλάβο, τον Ζερβό, την Κριτική θεωρία, τον ανθρωπισμό.

-      Ανάδειξη της διαλεκτικής πολιτισμός – λαϊκός πολιτισμός. Ανάδειξη και προβολή της πολιτισμικής κληρονομιάς με επίκεντρο – αναφορά τον επτανησιακό μοντερνισμό και το μοναδικό έργο του Σκλάβου ειδικότερα.

-      Η οργανικότητα της κουλτούρας. Η ιστορική σημασία της πολιτισμικής κληρονομιάς.

-       Πολιτισμός και πρωτοπορία, πολιτισμός και μοντερνισμός. Αθήνα-Παρίσι. Παρίσι – Αθήνα (κατά το Paris – N. York)

-   Η ιδιαιτερότητα του μεσογειακού Πολιτισμού. (Βλ. και το παλιό πρόγραμμα μας, Ιόνιο – Μεσόγειος). Ιστορικός πολιτισμός και πυθαγορισμός. Ο πυθαγορισμός στη Magna Grecia (Τάραντας κ.α.)

- Καινοτόμες καλλιτεχνικές και πολιτισμικές δράσεις – Ν.Τ.- Ψηφιακά μουσεία.

- Διακαλλιτεχνικές και διαπολιτισμικές δράσεις, με αναφορά το έργο του Σκλάβου και του επτανησιακού μοντερνισμού γενικότερα.

 

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ

Το μοντέλο της εισήγησης μας αποσκοπεί στη συγκρότηση ενός ολικού, κατά το δυνατό, κειμένου, έτσι  ώστε να είναι δυνατή η πολύπλοκη  σχέση – συσχέτιση του ολικού με το μερικό και αντίστροφα σε όλο το κείμενο. Συγχρόνως η εισήγηση προσπαθεί να συγκροτήσει και μια απάντηση, αν και με συνοπτικό τρόπο, σε όλη την αντινομική θεματική του Συμποσίου, όπως αυτή διατυπώνεται με τον τίτλο του, αλλά συγχρόνως να θέσει και τις βάσεις παραπέρα και συστηματικότερων διερευνήσεων της όλης αυτής θεματικής, μέσω συμποσίων, σεμιναρίων κ.α. με αναφορά πάντοτε και επίκεντρο το ανυπέρβλητο παράδειγμα - μοντέλο του Σκλάβου. Ας φροντίσουμε από τώρα για τη συνέχεια...

 

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1*. Διαμορφώσαμε το θέμα του Συμποσίου και υπό την επήρεια ενός σημειώματος που έγραψε η Σ. Αράβου-Παπαδάτου, στο οποίο αναφερόνταν και  προέτρεπε προς τη συστηματική έρευνα και για τον Ζερβό.

 

2*. Το ίδιο ιδεώδες της απελευθέρωσης είχε και ο Ζερβός, όπως και οι Ζαντκίν, Κεφαλληνός, με ενεργό συμμετοχή στην αντίσταση, το οποίο μεταλαμπαδεύτηκε στον νεαρό και μοναδικά ταλαντούχο Σκλάβο, και έκτοτε τον προσδιόρισε καθοριστικά, αλλά με μια σοβαρή αλλαγή. Η αντίσταση, η καθορισμένη άρνηση του Σκλάβου στις νέες ολικά αλλοτριωτικές συνθήκες του αναδυόμενου ύστερου καπιταλισμού, ήταν πλέον κυρίως ενάντια στην αλλοτρίωση. Στο ίδιο ιδεολογικό κλίμα ήταν και οι Κοντόπουλος (μέχρι που διορίστηκε συντηρητής στο αρχαιολογικό μουσείο), ο πρώτος Καπράλος, ο πρώτος Γαΐτης κ.α.). (Ο Σκλάβος μάλιστα ως προς το θέμα αυτό ουσιαστικά ταυτίζεται περισσότερο ή κυρίως με τον Ζερβό). Από μια ορισμένη άποψη ουσιαστικά πρόκειται για μια ανθρώπινη κοινότητα (caumunnauté hummaine), όπως θα έλεγε ο Γκολντμάν, με επίκεντρο τον Ζερβό, με κοινή ψυχοπνευματική και ψυχοδιανοητική δομή (mentalité),  κοινή αντιστασιακή – κριτική στάση (attitude), κοινή ιδεολογία: απέναντι, έξω, ενάντια στο σύστημα: ανθρωπισμός – σοσιαλισμός – πρωτοπορία – αφαίρεση – μοντερνισμός. Συγχρόνως ο Σκλάβος μέσα στην πρωτοπόρα πρακτική του και δια μέσω αυτής φαίνεται ότι αυτονομείται, χειραφετείται, ξεφεύγει από κάθε περιορισμό, νόρμα, αρχή… Φαίνεται ότι η συνειδητοποίηση της ανάγκης του ξεπεράσματος και η κατάργηση κάθε φραγμού από τον Σκλάβο είναι βαθύτερη, ουσιαστικότερη. Θα έλεγα δε και ολική, καθορισμένη. Αρνητικά ολικά καθορισμένη. Συνειδητοποίηση που τον οδηγεί ακόμη ίσως και έξω από το σύστημα. Προς τι; Ο Σκλάβος διαμόρφωσε μια προχωρημένη σε υπέρτατο βαθμό, ιδιότυπη θεωρησιακή συνείδηση (conscience contemplative),  σύμφωνα με τον νεαρό Λούκατς, μια αισθητοκαλλιτεχνική, καλύτερα, θεωρησιακή συνείδηση, που του επιτρέπει να μορφοποιεί αφηρημένα χωρίς όρια. Να δημιουργεί ασύλληπτες ουσιαστικά αφηρημένες μορφές. Να φθάσει δηλαδή σε έναν ιδιότυπο αφηρημένο αισθητισμό. Στη δημιουργία για τη δημιουργία. Για τη  δημιουργία  δηλαδή εντελώς αυτόνομων αφηρημένων μορφών, σε   διαδοχή κατά ομάδες ή και μοναχικές.

 

3*. Βλ. την ανάλυση της Ε. Μαχαίρα για το απελευθερωτικό νόημα της αφαίρεσης του μαύρου στον Μάλεβιτς, και ειδικότερα του Μαύρου τετράγωνου, στο βιβλίο της Το Μαύρο τετράγωνο, στιγμή.

 

4*. Η Τ. Τρωγιάννου στο θέατρο Châtelet ερμήνευσε  με μοναδικό τρόπο, με εκπληκτική ένταση και με απόλυτα δοσμένο και καθορισμένο τρόπο ένα έργο για βιολιά και βιόλες του Σένμπεργκ προς το τέλος της δεκαετίας του 1980. Η Τρωγιάννου ήταν ξαδέλφη  του Σκλάβου από το γένος της μητέρας του (το γένος Φραγκιά).

 

5*. Η Αισθητική θεωρία (Klincksieck) του Αντόρνο είναι μια προσπάθεια συστηματικής θεωρητικοποίησης του,  στη συνέχεια του πρώτου κυρίως Σένμπεργκ. Όμως οι ριζικές αλλαγές του μοντέλου και της μεθοδολογίας στα κείμενα του Αντόρνο Berg και  Quasi une phantasia δημιουργούν τις προϋποθέσεις για μια νέα συνθετική προσέγγιση, για μια νέα μεγάλη Σύνθεση μεταξύ της σενμπεργκικής και της μπεργκικής προσέγγισης του Αντόρνο. Κάτι τέτοιο με έναν εφαρμοσμένο τόπο προσπαθήσαμε να κάνουμε με το κείμενό μας Σκλάβος ΙΙ, ξεκινώντας πάντοτε από την προσπάθεια μελέτης  και ανάγνωσης – ερμηνείας της πραγματικότητας της μοντέρνας και αφηρημένης τέχνης, και ειδικότερα του Σκλάβου πρωτοπόρου και αφηρημένου γλύπτη και του έργου του.

 

6*. Πρόκειται για κεντρική επισήμανση της ημιτελούς Αισθητικής θεωρίας (Klincksieck) του, όπως μας την αφήνει, λόγω του πρόωρου θανάτου του, και εκδίδει ο Τίντεμαν.

 

7*.  Χωρίς τίτλο: Οι αμερικάνοι πρωτοπόροι καλλιτέχνες του Αφηρημένου εξπρεσιονισμού ως ένδειξη ακριβώς της πρωτοπόρας σύλληψης και στάση τους δεν έδιναν τίτλο σε πολλά από τα έργα τους. Το όνομα του έργου δεν λέει τίποτα. Σημασία έχει το ίδιο το έργο ως κατάσταση αντίστασης, ως προσπάθεια εξόδου από το σύστημα. Ως έργο όπως έλεγε γενικότερα ο Καλλιγάς. Ο Σκλάβος έδινε και μάλιστα από ότι φαίνεται όχι τυχαία ονόματα μεν στα έργα του, αλλά το όλον έργο του δεν ήταν τίποτα άλλο από μια γενική κατάσταση διαρκούς άρνησης της αλλοτρίωσης, μια κατάσταση κριτικής, άρνησης αντίστασης, και που πλέον έχει σημασία το έργο ως τέτοιο. Ως έργο, πάλι κατά τον Καλλιγά. Το έργο.

 

8*. Ο Τζιακομέττι δεν αλώθηκε ποτέ από το χρήμα. Ενώ τα έργα του είχαν αρχίσει να πωλούνται σε τεράστιες τιμές ήδη για την εποχή, σκόρπιζε τα χρήματα ή αδιαφορούσε εντελώς για αυτά, ενώ ήταν αδιάφορος για την όποια δημόσια σχέση.

 

9*. To προσπαθήσαμε μέσω διαφόρων κειμένων που επεξεργαστήκαμε στη συνέχεια του Διδακτορικού. Βλ. Θεωρία πολιτισμού Ψηφίδα, κ.α., με αβέβαια αποτελέσματα από τη στιγμή που έχει εκλείψει η  πράξη, η αμφισβητησιακή πράξη.

 

10*. Αυτό το μικρό κεφάλαιο προσπαθεί να επεκτείνει και να διευρύνει την εξαιρετική προβληματική που μας κατέθεσε στο Συμπόσιο η κα Σιναγρά, Επ. Πρόξενος  της Γαλλίας στα Επτάνησα. Βλ. την αντίστοιχη ανάρτηση στα blog μας.

 

11*. Δεκαετία του 1950: Νέες καινοτόμες έρευνες στη Λογική, την επιστημολογία (συνέχεια του Piajet), την ψυχανάλυση, την τέχνη. Η ιστορική σημασία της ομάδας των Λ. Κουφινιάλ, Α. Λεφέβρ κ.α.

Ο ανθρωπισμός ήταν κυρίαρχο φιλοσοφικό ρεύμα  με επίκεντρο τoν Σαρτρ. Η ιστορική διάλεξη του το 1945, L’ existentialisue est un humanisme (Nagel) θα επηρεάσει τον τότε μαρξισμό και την Κριτική θεωρία.

 

12*. Κ. Αξελός: Le jeu de monte, Systématique ouverte, Minuit. Ανοιχτή συστηματική (Ελλ. μ. Εστία): «Ο άνθρωπος και η ιστορία… από την προϊστορία πηγαίνουμε στην πλανητική εποχή… στη βασιλεία της υποκειμενικότητας (Καρτέσιος), την ανθρωπολογία, στο συλλογικό υποκείμενο και στον φετιχισμό της της κοινωνίας και της συλλογικότητας…» (σελ. 12) => Προς την «εξαιρετικά ευέλικτη αρματωσιά της ανοιχτής συστηματικής» (σ. 12).

 

- ΟΛΟΤΗΤΑ – Ανοιχτή ολότητα.  Χέγκελ: Ολότητα του είναι εν τω γίγνεσθαι (η του γίγνεσθαι του είναι): ιδέα, πνεύμα – Αποσπασματική ολότητα (και διασπασμένη οπτική, σκέψη ενωποιητική γενικευτική, διαφορετική και ενορατική ταυτότητα – η ενότητα του είναι και του σκέπτεσθαι.

 

- «… καταλήγουμε … σ’ ένα επέκεινα του νοήματος του μη – νοήματος».

Β.Φ.: Η πρωταρχική σημασία της διαλεκτικής, νόημα (sens) μη-νόημα (non-sens);

 

“… η κοινωνικοποίηση του εγώ της μοντέρνας υποκειμενικότητας».

Β.Φ.: Υποκειμενικότητα και δια-υποκειμενικότητα σε αναζήτηση πάντοτε της χειραφέτησης. Διαφορετικά δεν έχει νόημα η όποια υπόθεση, θέση κ.α.

 

Β.Φ.: Έχουμε ανάγκη μια «ανοιχτή ποιητικότητα» (Αξελός), μια «ενιαία και ενορατική σκέψη και σοφία» (Αξελός), με στόχο πάντοτε την αυτοσυνειδησία και την αυτονόμηση της υποκειμενικότητας ή του υποκειμένου.

 

13*. Στη συνέχεια της πολεμικής του Χάμπερμας ενάντια στους μεταμοντέρνους (Βλ. “Modérnite: un projet inachevé?» (Critique, No 413, σσ. 951-967) αποπειραθήκαμε αφενός μια συστηματική κριτική του μεταμοντερνισμού με εισηγήσεις σε στρογγυλά τραπέζια, διαλέξεις, κείμενα κ.α., αλλά κυρίως μια συστηματική διερεύνηση και μελέτη του  μοντερνισμού έτσι ώστε διαμορφώσαμε μέσω  πάλι εισηγήσεων, κειμένων και μια συνεκτική, συγκροτημένη προσέγγιση του ιστορικού αυτού κινήματος. Η προσπάθεια αυτή έρευνας ετών μας επέτρεψε να διαμορφώσουμε και να συγκροτήσουμε μια πιο συστηματική και ολοκληρωμένη αντίληψη και για τον Σκλάβο, όπως φαίνεται και από τα κείμενά μας για τον  Σκλάβο, αναρτημένα στα blog μας και άλλα ακόμη υπό δημοσίευση. Ακόμη μας επέτρεψε και ν’αναδείξουμε την όλη διαλεκτική Σκλάβος-Κριτική θεωρία και αντίστροφα, καθόσον η Κριτική θεωρία ήταν και είναι η κατεξοχήν θεωρητική σχολή του μοντερνισμού.

 

14*. Έτσι και ο Σκλάβος, όχι μόνο εξυμνεί με κάποια από τα πολύ σημαντικά έργα του τη γυναίκα, αλλά και της αποδίδει μια απελευθερωμένη ολικά θέση. (Βλ. για παράδειγμα…)

 

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1.      Βλ. Ο. Revault d’ Allonnes, Création artistique et les promesses de la liberté,  Klincksieck.

2.      Eκδ. Οδυσσέας

3.      Εκδ. Klincksieck.

4.      Εκδ. Αρμός.

5.      Εκδ. Έρασμος.

6.      Εκδ. Ψηφίδα (τ. Ι και ΙΙ).

7.      Βλ. την πολεμική μας στον μεταμοντερνισμό στο βιβλίο μας, Μοντερνισμός και κουλτούρα, Παπαζήσης, 2η εκδ.

8.      Βλ. Th. Adorno, Introduction à  la Sociologie de la musique, Contrechamps éditions.

9.      Βλ. Th. Adorno, Philosophie de la nouvelle musique, Gallimard.

10.   Εκδ. Gallimard.

11.   Εκδ. Gallimard.

12.   Εκδ. Βλ.  ib. σημ. 3.

13.   Εκδ. Διογένης.

14.   Bλ. Ib. σημ. 9.

15.   Βλ. τις δύο συλλογικές εκδόσεις και επιμεληθήκαμε στην εποχή της μεγάλης κρίσης της χώρας μας, Νέα ανθρωπολογία και μοντέρνα τέχνη (Ζήτη), και Προς τη Νέα ανθρωπολογία (Αρμός). Βλ. και το βιβλίο μας Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός, κεφ. «Η αναγκαιότητα της νέας ανθρωπολογίας. Το πρόταγμα της νέας  ανθρωπολογίας», σσ. 119-207.

16.   Βλ. και P. – L. Assoun, L’ école de Francfort, PUF.

17.   Βλ.  ib.  σημ. 13.

18.   Στο ιστορικό έργο τους, Dialectique de la raison, Gallimard.

19.   Βλ.  ib. σημ. 3.

20.   Βλ. και το ιστορικό δοκίμιο του Αντόρνο «Pour comprendre Fin de pαrtie», στο βιβλίο του      Notes sur la littérature, Flammarion.

21.   Εκδ. Ψηφίδα.

22.   Βλ. ib. σημ. 18

23.   Bλ. μεταξύ άλλων, το ιστορικό κείμενο του Ζερβού για τον Σκλάβο: «Μπορεί κανείς να είναι κλασικός και μοντέρνος;», Κατάλογος Σκλάβος, γκ. Ζουμπουλάκη.

24.   Βλ.  J. Habermas, «Οι Γερμανοί και οι Ευρωπαίοι νεοσυντηρητικοί ενάντια στην κουλτούρα», Les Temps modernes, 449,  σσ. 1108-1937.

25.   Βλ. Κ. Papaioannou, Από τον Αρχαιοελληνικό στον Ευρωπαϊκό Ουμανισμό, εκδ. ΠΑ.ΠΕΙ.

26.   Βλ. Κ. Papaioannou, La civilization et l’ art de la Grèce ancienne, Livre de poche

27.   Αναφορά σε μια διάλεξη του Αξελού στο Παρίσι το 1986 για τον Οιδίποδα.

28.   Βλ. Ρ. Βανεγκέμ, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Άκμων.

29.   Βλ. το συγκλονιστικό βιβλίο του  H. Lefebvre, Mystiflication, Syllèpse, το οποίο τοποθετείται στη συνέχεια του ιστορικού βιβλίου του νεαρού Λούκατς, Ιστορία και ταξική συνείδηση, Οδυσσέας.

30.   Βλ. Α.  Gorz, Strategie ouvrière et néocapitalisme, Seuil.

31.   Βλ. και τις δημοσιεύσεις για το εργατικό κίνημα του ακούραστου αγωνιστή και φίλου Γ. Αλεξάτου.

32.   Εκδ. Δ. Βιβλιοθήκη.

33.   Εκδ. Διογένης.

34.   Εκδ. Γκούντενμπερκ.

35.   Βλ.  K. Axelos, Systèmatique ouverte, Minuit, Le Jeu de monde, Minuit.

36.   P. Vanegeim, De la destinée, Cherhe midi.

37.   Ib.

38.   Βλ. και το βιβλίο μας, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός, κεφ. «Η αναγκαιότητα της νέας ανθρωπολογίας. Το πρόταγμα της νέας ανθρωπολογίας», σσ. 119-207.

39.   Εκδ. Γκαλιμάρ.

40.   Βλ. το κείμενό μας για τον Μοντιλιάνι στα  blog μας, nktp.blogspot.gr και   fioravantesf.blogspot.gr.

41. Βλ. το κείμενό μας για το Τζιακομέττι, εκδ. Παπαζήση, β΄ εκδ.

42., 43. Βλ. και τα αντίστοιχα κείμενά μας στα blog μας, nktp.blogspot.gr και   fioravantesf.blogspot.gr.

44. Εκδ. Μπουκουμάνης.

45, 46. Βλ. μεταξύ άλλων, Γ. Κορδάτος Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας.

47. Βλ. τις αντίστοιχες αναρτήσεις στα blog μας.

 

 

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

Ι

Επειδή η ιστορία της Κριτικής θεωρίας (Σχολής της Φρανκφούρτης), είναι πολύ σημαντική, ενώ η βιβλιογραφική παραγωγή των κύριων θεωρητικών της απέραντη, αναφέρουμε μερικές εκδόσεις για το έργο, την εισφορά και την ιστορία της. Ο αναγνώστης τους  μπορεί ν’αποκτήσει μια καλή και σχετικά εποπτική γνώση για την ιστορική αξία της. Βλ. ειδικότερα:

- Ζ.-  Μ. Βενσάν, Η Σχολή της Φρανκφούρτης, Επίκουρος.

- P. Zima, L’ école de Francfort,  Εκδ. Universaires.

- S. Fabrini, P. Zima, Κρίση του Λόγου…, Λεβιάθαν.

- M. Jay, L’ imagination dialectique, Payot.

- P. – L. Assoun, L’ école de Francfort, PUF.

 

- Νέα Κοινωνιολογία, αφιέρωμα, Η Σχολή της Φρανκφούρτης, επ. Β.Φ., Εκδ. Παπαζήσης.

 

ΙΙ

 

- Ν. FESTA,  ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ, Νέα ελληνικά.

- Κ. Παπαϊωάννου, Ο αρχαιοελληνικός και ο νεώτερος ανθρωπισμός, ΠΑ.ΠΕΙ

- Α. Σαφ, Φιλοσοφία του ανθρώπου, Θεμέλιο.

- Ε. Φρομ, Η εικόνα του ανθρώπου στον Μαρξ, Μπουκουμάνης.

- Ε. Φίσερ, Τέχνη και ανθρωπισμός, Ηριδανός.

-  Ε. Χομπσμπάουμ,  Πως ν’αλλάξουμε τον κόσμο, Θεμέλιο.

- J. - P. Sartre,  Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός, Δώμα.

- Κ. Kosik,  Η διαλεκτική του συγκεκριμένου, Οδυσσέας, La crise des temps moderns. Dialectique de la morale, Les éd. De la Passion,  Ελληνική μετάφραση, Ψυχογιός.

 

Νέα ανθρωπολογία και μοντέρνα τέχνη (επ. επ. Β.Φ.), Ζήτη.

Προς τη Νέα ανθρωπολογία, (επ. επ. Β.Φ.), Αρμός.

Περιοδικά

- L’ homme et la société

- Arguments (Δ/ντης, Κ. Axelos)

- Les Temps Modernes (Δ/ντης, J. - P. Sartre)

 

Εκδόσεις

Anthropos   κ.α.

Βλ. και τις σχετικές δημοσιεύσεις μας στα blog μας.

 

 

---

[*] Θέατρο Κέφαλος, Αργοστόλι, 11-12/10-25, Οργάνωση: Ελ. Παν/μιο – Φ.Σ. Παρνασσός, Δήμος Αργοστολίου , Βίλα Ροδόπη, Εργαστήριο Κοινωνικής θεωρίας/ Τμήμα Κοινωνιολογίας/ΕΚΠΑ.