ΣΚΛΑΒΟΣ – ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

 

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΣΚΛΑΒΟΣ – ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

 

Ι

Η επαφή μου με το έργο του Σκλάβου και η έρευνά μου για αυτό ενεργοποίησε έναν απίθανο διανοητικό μηχανισμό. Ο Σκλάβος αποδέσμευσε όλες τις ερευνητικές μου τάσεις και δυνατότητες προς πολλές κατευθύνσεις, πρώτιστα προς την Αισθητική, αλλά και γενικότερα προς την Κριτική θεωρία. Αλλά και η Αισθητική σύμφωνα με το πνεύμα της Κριτικής θεωρίας του Χάουζερ, του Φίσερ, του Γκολντμάν κ.α. έγιναν πλέον η κύρια θεωρητική και πνευματική μου κατάσταση.

Χάριν του Σκλάβου μπαίνω στην Κριτική θεωρία και την Αισθητική κατά τρόπο συστηματικό και αναπόδραστο πλέον.

Οι ανάγκες κατανόησης και ερμηνείας της μοντέρνας γλυπτικής, ειδικής μορφής κοινωνικής εργασίας, και του έργου του Σκλάβου  ειδικότερα, κεφαλλονίτη και έλληνα γλύπτη της παρισινής πρωτοπορίας, απαιτούσε μια έρευνα που αναβάθμιζε σε πολύ υψηλά ποιοτικά επίπεδα την όλη μέχρι τότε προσπάθειά μου κριτικής θεωρητικοποίησης.

Στην ουσία για μια μεγάλη περίοδο δεν ζούσα παρά μόνο μελετώντας και ερευνώντας το έργο και το ηρωικό παράδειγμα του Σκλάβου¹. Τα πάντα οριοθετούνταν  για εμένα  πλέον σε σχέση με το Σκλάβο.: Πριν τη γνώση μου του Σκλάβου και του έργου του και μετά. Στην περίοδο πριν και μετά τον Σκλάβο. Ακόμη και η Κριτική θεωρία και η Αισθητική προσεγγιζόνταν από εμένα υπό την οπτική του Σκλάβου, της μορφής του έργου του, της απαίτησης της πρωτοπορίας, της ιστορικής εμβέλειάς του. Υπ’ αυτή την έννοια όλη η μετέπειτα έρευνα και θεωρητικοποίησή μου είναι  λιγότερο ή περισσότερο, άμεσα ή έμμεσα σκλαβική, με την έννοια της ρητής ή υπόρρητης επίδρασής μου από τον Σκλάβο και το πρωτοπόρο πνεύμα του.

Δουλειά γλυπτικής με το καλέμι και τον μαντρακά σημαίνει δουλειά με το πνεύμα, δια του πνεύματος, αναβάθμιση του πνεύματος. Η πνευματικότητα των μοντέρνων και αφηρημένων μορφών του έργου του Σκλάβου έρχεται από μακριά, έχει βαθειές ιστορικές καταβολές και προσβλέπει επίσης μακρυά, αλλά πριν από όλα στην άμεση πνευματική αναβάθμιση του ανθρώπου – παρατηρητή – μελετητή του έργου του.

Η πρόκληση του Σκλάβου είναι τέτοια που ενεργοποιεί κάθε δυνατή ή υπαρκτή πνευματική ικανότητα για την κατανόηση και την σύλληψή του, έτσι ώστε δημιουργεί διαρκείς εντασιακές προκλήσεις η συστηματική διαδικασία αυτή της κατανόησης. Ακόμη φθάνει σε κάποια όρια η διαδικασία αυτή, και οπωσδήποτε  καλεί τον ερευνητή να τα υπερβεί. Και όσο συνεχίζεται η εκ των πραγμάτων μακροχρόνια αυτή ερευνητική διαδικασία, τόσον η κατανόηση και η επικοινωνία με το έργο του Σκλάβου γίνεται ακόμη πιο προκλητική, σε ένα ερευνητικό ταξίδι διανοητικών και θεωρητικών εντάσεων χωρίς τέλος, από ότι φαίνεται…

Και η Κριτική θεωρία καλείται συνέχεια να εμπλουτιστεί, να αυτοστοχαστεί,  προκειμένου ν’αντιπαρέλθει στο έργο της εμμενούς κατανόησης του Σκλάβου και του έργου του. Ακόμη η Κριτική θεωρία ωθείται προς μια αυτοτελή, ακόμη και αυτόνομη ώθηση προς την έρευνα. Αλλά όσο κινείται προς την αυτονομία, κατά τρόπο ίσως  παράδοξο, κληρονομιά των μεγάλων παραδοξοτήτων του μοντερνισμού, άλλο τόσο επιστρέφει στην αρχική εκκίνηση της, δηλαδή στον Σκλάβο και το έργο του, και αποπειράται νέες θεωρητικοποιήσεις με στόχο την πληρέστερη και πάντα ανανεωμένη κατανόησή του. Και η διπολική αυτή πορεία κρατάει χρόνια (από το 1985) μέχρι  σήμερα, και βέβαια στην εποχή της παγκοσμιοποίησης αποκτά νέες, ακόμη πιο αγωνιώδεις, υπαρξιακές ίσως, διαστάσεις.

Βέβαια το κύριο ζητούμενο ήταν από την αρχή της περιπέτειάς μου αυτής με τον Σκλάβο η σύλληψη και η επεξεργασία ενός ερμηνευτικού μοντέλου του έργου του, αλλά και της μοντέρνας και ειδικότερα της αφηρημένης γλυπτικής. (Σχέσεις μέρους με το όλον και αντίστροφα). Η προσπάθειά μου  υλοποιήθηκε με τη συγγραφή του Διδακτορικού μου, αλλά συνεχίζεται ασταμάτητα μέχρι σήμερα και προς την κατεύθυνση της επεξεργασίας, της εμβάθυνσης της Κριτικής θεωρίας γενικότερα, με αιχμή βέβαια πάντοτε την Αισθητική, και την Αισθητική του Σκλάβου² ειδικότερα.

 

ΙΙ

Ο Σκλάβος έθεσε τις βάσεις για την δημιουργία ενός ανοιχτού συστήματος αισθητικής σκέψης, μοντέρνου πάντοτε και αφηρημένου, αυτοτροφοδοτούμενου και αυτο-ανανεώμενου, όσο  υπάρχει αλλοτρίωση και πραγμοποίηση ως άρνηση-φυγή-ξεπέρασμά τους. Ως Αισθητική απάντηση σε αυτές και συγχρόνως ως διαφυγή από το υπάρχουν ορθολογικοποιημένο και αλλοτριωμένο ολικά σύστημα.

Το έντονο κεφαλλονίτικο κριτικό αμφισβητησιακό πνεύμα του Ζερβού της διασποράς συνενώθηκε με αυτό του Σκλάβου, έδωσε ένα έργο σε όλη του την έκταση πρωτοπόρο, του ανώτατου πνευματικού επιπέδου που ήταν δυνατό,  και που ως τέτοιο παραμένει αλώβητο στον χρόνο, στο διηνεκές. Τα υψηλά πνευματικά-διανοητικά μηνύματά του, η προχωρημένη μορφοπλαστική του επεξεργασία και η μόνιμη πνευματική διέγερση και αναβάθμιση που προκαλεί παραμένουν πάντοτε αναφορά. Ένα αξεπέραστο, ανυπέρβλητο παράδειγμα. Μια αναπότρεπτη αναφορά.

Ο πνευματικός κόσμος του Σκλάβου (του Μπονάνου, του Στέρη, του Στάμου, του Βαλσαμάκη, του Μπεκατώρου κ.α.): μεταπολεμική ακόμη κοινότητα και κοινωνία. Η αρχόμενη άγρια αστικοποίηση: Βλ. τις θεωρητικοποιήσεις των Μαρξ, Ζίμελ, Τόνις, Μπένζαμιν, Λεφέβρ, Γκολντμάν, Σχολή Φρανκφούρτης.

Σκλάβος: Ως μοντέρνος γλύπτης είχε μια ενιαία μορφοποίηση χρησιμοποιώντας και τις δύο αντίθετες και διαφορετικές τεχνικές της γλυπτικής, το πελέκημα μαρμάρου, πέτρας, ξύλου και το χύσιμο μετάλλων^1*. Τα έργα, αν και με σοβαρές μορφολογικές διαφορές αυτών των δύο τεχνικών, στο γενικότερο μορφολογικό επίπεδο έχουν ενιαία αντίληψη, σύλληψη, υπόσταση: Μοντέρνα και αφηρημένη, χωρίς μάλιστα κάποια ριζική, θεμελιώδη αντίθεση μεταξύ τους.

Λίγοι γλύπτες κατόρθωσαν να δημιουργήσουν  με την ίδια επιτυχία μια  ενιαία  διαμόρφωση και χρησιμοποιώντας τις δυο αυτές ριζικά διαφορετικές τεχνικές.

Το πελέκυμα έχει άμεση σχέση – είναι προέκταση του Artisanat, ενώ το χύσιμο των μετάλλων είναι βιομηχανική τεχνική.

Το ζητούμενο ήταν πάντα για τον Σκλάβο η δημιουργία μοντέρνων και αφηρημένων μορφών, ανεξάρτητα των δύο αυτών τεχνικών που χρησιμοποιούσε, των υλικών, των διαδικασιών δημιουργίας κ.α., με ένταση, ακτινοβολία, πνεύμα… Ενός κριτικού περιεχομένου ως προϊόντος μιας καθορισμένης δομικά μετατρεπτικής - μετασχηματιστικής άρνησης, πάντοτε μιας καθορισμένης κοινωνικής σχέσης.

 

ΙΙΙ

O Σκλάβος με το παράδειγμά του, αλλά κυρίως με το έργο του από τη στιγμή που ήλθα σε επαφή μαζί του μέσα σε δύσκολες συνθήκες στο Παρίσι, μου δημιούργησε τη δυνατότητα να ζω σε ένα επίπεδο πνεύματος. Να έλθω σε επαφή με το πνεύμα να αποκτήσω, να βιώσω ένα διαρκές πνευματικό στοιχείο. Να αρθώ σε ένα ανώτερο πνευματικό επίπεδο. Να ξεπεράσω την υπάρχουσα μίζερη ζωή και ν’αρθώ σε ένα επίπεδο πνεύματος που μέχρι τότε, παρά τις γνώσεις και τις εμπειρίες μου, δεν είχα φανταστεί, και που μόνο ένας μεγάλος πρωτοπόρος καλλιτέχνης μπορεί να δημιουργήσει με το υψηλό και πνευματικό – παραδειγματικό έργο του. Με τις πρωτοπόρες και ζωοδότρες μορφές διαρκώς μορφές του. Από τότε υπάρχει η πριν και η μετά περίοδός μου.

Ο Σκλάβος ήταν και είναι η μελέτη μου. Το έργο - καμπή μου. Η μέχρι τότε όλη έρευνά μου και η μετά. Στη συνέχεια, ότι και να έκανα, ήταν ως ένα βαθμό, άμεσα ή έμμεσα στη συνέχεια της έρευνας – μελέτης μου για τον Σκλάβο. Σε κάθε περίπτωση ο Σκλάβος με αναβάθμισε, ακόμη με ώθησε καταλυτικά προς την Κριτική θεωρία και την Αισθητική της για να τον κατανοήσω σε βάθος, να προσπαθήσω να συλλάβω το νόημα των μορφών του, τη βαθύτερη ουσία του όλου πρωτοπόρου, μοντέρνου και αφηρημένου έργου του, με ξεχωριστή θέση στην Σχολή του Παρισιού και στο ρεύμα της Ανήμορφης τέχνης γενικότερα. Οπότε το έργο μας  αναπτύσσεται πλέον ως ένα δίπολο: Σκλάβος – Κριτική θεωρία και Αισθητική.

Είναι δε σχεδόν βέβαιο ότι χωρίς το σοκ της επαφής μου με τον Σκλάβο ίσως να μην είχα κάνει τίποτα το σημαντικό και ξεχωριστό. Η ερευνά μου δε που έκανα τότε συστηματικά για την κοινωνική διαίρεση της εργασίας (και η οποία κατέληξε από Διδακτορικό του Παν/μίου αρχικά, που είχε εγκριθεί,  στην Maitrise Φιλοσοφίας) απέκτησε άλλες  διαστάσεις, φωτίστηκε και αυτή από τον αδυσώπητο αγώνα της μοντέρνας τέχνης και ειδικότερα του Σκλάβου για να την ξεπεράσει, ακόμη και να την καταργήσει…

Αντόρνο – Σένμπεργκ

Β.Φ. – Σκλάβος

Οι φρανκφουρτιανοί, οι κοινωνιολόγοι και φιλόσοφοι και όχι οικονομολόγοι: ο ρόλος της αισθητικής.

Η κοινωνιολογία της γνώσης, της τέχνης και της κουλτούρας και Σκλάβος.

Η κοινωνιολογία της εργασίας και Σκλάβος.

 

IV

Σκλάβος – Κριτική θεωρία

Κοινωνιολογία της γνώσης (Λ. Γκολντμάν), Αισθητική

Σκλάβος – Κριτική θεωρία – Αισθητική

Λόγος υπαινικτικός, ανοιχτός, δυναμικός, συνειρμικός, καινοτόμος, αποσπασματικός, παρατακτικός, επαγωγικός, κριτικός, ακόμη και αυτοαναφορικός

 

Ούτε το κείμενο αυτό, ούτε και πολλά άλλα, καθώς και η όλη στροφή μας προς την Αισθητική δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την επαφή μας με το έργο του Σκλάβου, τη μελέτη του, αλλά και τη μελέτη του Σκλάβου γενικότερα ως πρωτοπόρου γλύπτη. Ακόμη μπορεί και να παράμεναν στην αφάνεια οι πρωθύστερες έρευνές μας για την κοινωνική εργασία,  το εργατικό και το κοινωνικό κίνημα, καθώς και για την κοινωνική διαίρεση της εργασίας. Με την έρευνά μας αυτή για τον Σκλάβο ανασύρθηκαν στην επιφάνεια, και μάλιστα έγιναν κεντρικές, συμφωνώντας και επικροτώντας ο Ο. Ρεβώ ντ’ Αλλόν. Στη συνέχεια  η έρευνά μας πήρε άλλες διαστάσεις, αναβαθμίστηκε, συστηματοποιήθηκε και επεκτάθηκε σε όλα σχεδόν τα θέματα της κοινωνικής θεωρίας και της Αισθητικής της μοντέρνας τέχνης, με έμφαση πάντοτε στην αισθητική της μοντέρνας γλυπτικής, με επίκεντρο, αναφορά την κοινωνική διαίρεση της εργασίας, το Artisanat, τη διαλεκτική του Artisanat με την καλλιτεχνική εργασία, και κυρίως του πελεκήματος από τον μεγάλο γλύπτη -καλλιτέχνη  - της πρωτοπορίας Σκλάβο, αλλά και τους άλλους μεγάλους γλύπτες της μοντέρνας τέχνης: Ροντέν, Μπρανκούζι, Μοντιλιάνι, Τζιακομέττι κ.α.

 

ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ – ΣΚΛΑΒΟΣ – ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

 

               Μοντερνισμός                                                Σκλάβος

 

 

                                                   Κριτική Θεωρία

Η έρευνά μου για τον Σκλάβο, οι υψηλές απαιτήσεις για το διδακτορικό Αισθητικής στη Σορβόννη, υπό την διεύθυνση του O. Revault d’ Allonnes  και η παρακολούθηση με συνεχή συμμετοχή του Σεμιναρίου μεθοδολογίας του Fr. Châtelet την ίδια περίοδο, με οδήγησαν σε μια ολική έρευνα για την Κριτική θεωρία και την Αισθητική ειδικότερα, καθόσον χωρίς αυτήν θα ήταν αδιανόητη, αδύνατη η σύλληψη της σημασίας, ακόμη και την ουσία του έργου του πρωτοπόρου και μοντέρνου γλύπτη Σκλάβου. Συγχρόνως η συστηματική αυτή ερευνητική διαδικασία, αρκετά σύνθετη, ακόμη και πολύπλοκη, με οδήγησαν γρήγορα, με βάση και τη συστηματική έρευνα και μελέτη μου της ιστορίας και της αισθητικής της μοντέρνας τέχνης, στην επισήμανση της αξεπέραστης αξίας της πρωτοπορίας και του Μοντερνισμού γενικότερα.

Οπότε διαπίστωση-θέση: Χωρίς την πρωτοπορία και τον Μοντερνισμό  δεν υπάρχει Σκλάβος, αλλά ούτε και Κριτική θεωρία. Ποιες είναι οι ακριβείς σχέσεις τους, οι αλληλεπιδράσεις, οι επιρροές τους, προσπαθώ όλα αυτά τα χρόνια να διερευνήσω  και ν’αναδείξω στα θέματα αυτά.

Άλλη διαπίστωση – θέση: Χωρίς την Κριτική θεωρία, και ειδικότερα την Αισθητική της, δεν είναι δυνατή η όποια επιστημονική-θεωρητική διερεύνηση. Οπότε έρευνα συγχρόνως και για την Κριτική θεωρία και την Αισθητική αυτοτελώς, αλλά βέβαια και σε σχέση με τον Σκλάβο,  τη μοντέρνα γλυπτική και τη μοντέρνα τέχνη. Αλλά και έρευνα για την Κριτική θεωρία που συνεχίζουμε ακόμη ανανεωμένη, επικαιροποιημένη στην εποχή της κρίσης της παγκοσμιοποίησης, που είναι η σημερινή.

Η αλληλεπίδραση βέβαια της έρευνας για την Αισθητική του Σκλάβου και του έργου του, που ήταν η αφετηρία, που μετά από μια έντονη συμμετοχή μου στο Κίνημα και στις θεωρητικές αναζητήσεις του, με οδήγησε πλέον στη θεωρία, στην Κριτική θεωρία ως αυτόνομη πλέον κατάσταση, σε τρόπο ζωής, σε λόγο ύπαρξης. Στην ταύτιση λοιπόν της θεωρίας με τη ζωή και αντίστροφα, μέσα σε εξαιρετικά δύσκολες πλέον συνθήκες, καθόσον η προϊούσα αποϊδεολογικοποίηση δυσχέραινε όλο και περισσότερο την κριτική έρευνα.

Η συμμετοχή της ιδεολογικής παραμέτρου μέχρι το δεύτερο έτος του Διδακτορικού μου ήταν περισσότερο υπόρρητη. Μια έντονη όμως συζήτησή μου με την O. Revault d’ Allonnes για την ιδεολογική κριτική, το status της ιδεολογίας κ.τ.λ. στη σύγχρονη (τότε) νεοκαπιταλιστική κοινωνία σε κρίση, και υπό την ισχυρή πάντα επίδραση του Γκράμσι και του Μαρκούζε με οδήγησαν στη θέση-τομή  περί αυτονομίας της ιδεολογικής κριτικής, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που η αισθητική, η όποια αισθητική προσδιορίζεται άμεσα ή έμμεσα, ρητά ή υπόρρητα από την ιδεολογία ή  ακόμη καλύτερα από την ιδεολογική κριτική, έτσι ώστε και η ίδια η ύπαρξή της ή μη προσδιορίζει καθοριστικά μάλιστα την ύπαρξη ή μη του μοντερνισμού γενικά ως ριζοσπαστικού-ιστορικού αισθητικού και κοινωνικού κινήματος (ή μη).

Με άλλα λόγια η συστηματική τότε (1984-86) έρευνά μου για τον Σκλάβο ήταν η απαρχή και για την έρευνα με εξίσου συστηματικό μάλιστα τρόπο και για την Κριτική θεωρία. Έτσι η έρευνα αυτή μου επέτρεψε στη συνέχεια τη συστηματική ανασυγκρότηση, αναδόμηση, επικαιροποίηση έστω και μερικών πτυχών της Κριτικής θεωρίας.  Στην ανάδειξή της στη ΘΕΩΡΙΑ σήμερα που έχει ανάγκη ο άνθρωπος και η κοινωνία για την απελευθέρωσή τους, παραμένοντας πάντοτε μοντέρνο,  όπως διακήρυσσε ο Ρεμπώ. Και ως γενικότερο συμπέρασμα – θέση βγαίνει από αυτή την έρευνα ότι η απελευθέρωση θα πραγματοποιηθεί με όρους μοντέρνους, μοντερνιστικούς, μοντερνισμού ή δεν θα πραγματοποιηθεί ποτέ.

Με βάση και αναφορά το έργο, το ιστορικό όσο και τραγικό και συνάμα μοναδικό παράδειγμα  του Σκλάβου, η έρευνά μου για την Κριτική θεωρία και την Αισθητική ειδικότερα, αποκτά άλλη διάσταση, πολύ πέραν από μια απλή και συγκεκριμένη έρευνα. Η θέαση, αλλά και η επίτευξη της σύλληψης  της ολότητας διαφορετικά χάνονται, όπως χάνεται και το καθεστώς της ολότητας της θεωρίας και του Σκλάβου, ως ουσιαστικά αυτοτελείς και αλληλοσυμπλεκόμενες συγχρόνως ολότητες.

Για κάποιον που δεν γνωρίζει στοιχειωδώς τον Σκλάβο είναι δύσκολο να καταλάβει τη μοναδική οντότητα, άρα και την επίδρασή του, άμεσα ή έμμεσα στην όλη συγκρότηση της αναγκαίας και επιβαλλόμενης θεωρητικοποίησης. Της ίδιας πλέον της Κριτικής θεωρίας και της αισθητικής, κατά τρόπον ανάλογο της σχέσης του Τέλους του παιχνιδιού  του Μπέκετ (σύγχρονο με τον Σκλάβο) για τη διαμόρφωση της Αισθητικής θεωρίας του Αντόρνο (και βέβαια όλου του έργου του Μπέκετ, του Κάφκα, του Σένμπεργκ, του Μπεργκ κ.α., δηλαδή των καλλιτεχνικών-αναφορά του Αντόρνο). Όμως στην περίπτωση του Σκλάβου κάτι το μυστηριακό συμβαίνει, κατά τρόπο ανεξήγητο, ακόμη ίσως και ασύλληπτο. Η δύναμη του παραδείγματός του, της αυτόνομης και αυτοτελούς πρωτοπόρας ύπαρξης και πρακτικής του στο μεταπολεμικό Παρίσι, ξεπερνά κατά πολύ την όποια προκατασκευασμένη θεωρητικοποίηση και νόρμα και καλεί συνέχεια σε θεωρητικές ανασυγκροτήσεις και αναβαθμίσεις. Η σύλληψη του περιεχομένου της αλήθειας του έργου του, όπως θα έλεγε και ο Αντόρνο, ξεπερνά κατά πολύ την όποια προκατασκευασμένη θεωρητικοποίηση…

Τελικά η έρευνα για τον Σκλάβο, πέραν από την όποια δυνατή ή μη θεωρητικοποίηση περί πρώτων αιτίων ή μη, συμπλέκεται με την έρευνα για την Κριτική θεωρία και τον Μοντερνισμό, συγκροτώντας ουσιαστικά ένα νέο κατά πολύ πιο σύνθετο από την κάθε μια από αυτές τις συνιστώσες ΟΛΟΝ.

Ποιος θα είναι ο πρώτος πόλος και ποιος ο δεύτερος κ.τ.λ. αυτής της πολύπλοκης σχέσης μεταξύ Σκλάβου, Κριτικής θεωρίας και Μοντερνισμού δεν έχει κανένα νόημα. Αυτό που έχει σημασία είναι η θεωρητικοποίηση του όλου, το όλο πρόβλημα που εκφράζει και αποτυπώνει ανάλογα αυτή τη διαλεκτική, και που αναδεικνύει πέραν από όλα τα άλλα τη σημασία  του πνευματικού - πολιτισμικού εποικοδομήματος, του αυτόνομου ρόλου της πρωτοπόρας τέχνης και σκέψης, της αξεπέραστης ιστορικής ιδιομορφίας της μοντέρνας  και ιδίως της αφηρημένης γλυπτικής στην χώρα του Φειδία, πέραν από κρίσεις, περιπέτειες, καταστροφές…

 

KΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – ΝΕΟ-ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ - ΣΚΛΑΒΟΣ

Ο νεομαρξιστικός ουμανισμός, λιγότερο ή περισσότερο  επηρεασμένος από τον επαναστατικό ρομαντισμό, γαλλικό και γερμανικό, το γενικότερο αναγεννησιακό, που ουσιαστικά ήταν ένα νεοεπαναστατικό πνεύμα, τον Διαφωτισμό κ.α., ήταν ένας βαθύτατα τραγικός ουμανισμός, όπως και αυτός του Σκλάβου, και γενικότερα του Αφηρημένου αμερικάνικου εξπρεσιονισμού και της γαλλικής Ανήμορφης τέχνης. Οι γενικότερες  και οι βαθύτερες κοινωνικές συνθήκες άλλαξαν ραγδαία προς μορφές κοινωνικής οργάνωσης όλο και πιο απάνθρωπες (in-hummannes), όπως έλεγε ο Γκόλντμαν. Δομικές αλλαγές στο κυρίαρχο σύστημα της οργάνωσης του ύστερου ολικά αλλοτριωτικού καπιταλισμού δεν μπορούσε να επιβάλλει το τότε κίνημα της Νέας Αριστεράς και γενικότερα της παγκόσμιας αμφισβήτησης. Το κίνημα για την αυτοδιαχείριση, η απώτερη μορφή αγώνα που έφθασε τότε η γενικευμένη αμφισβήτηση, με αιχμή την ιστορική κατάληψη-αυτοδιαχείρηση της ΛΙΠ, δεν μπόρεσε να επιβληθεί. Το κίνημα των εργοστασιακών εργατικών  επιτροπών και των καταλήψεων των εργοστασίων στη Γαλλία, στην Ιταλία ακόμη και στην Ελλάδα στη Μεταπολίτευση δεν μπόρεσε να δημιουργήσει ένα εναλλακτικό πόλο εξουσίας. Ετσι η συστηματική κριτική του συστήματος, της δομικής αλλοτρίωσής του, της διαρκούς σύμφυτης κρίσης του, που μόνο καταστροφές δημιουργεί με τον δομικό ανορθολογισμό της από το νεώτερο ανθρωπιστικό μαρξισμό γρήγορα έχασε το έδαφος κάτω από τα πόδια της.

Το σύστημα δεν καταλάβαινε τίποτα από κριτική, και οι ελάχιστες παραχωρήσεις που έκανε, όπως και ο φαινομενικός φιλελευθερισμός του γινόνταν μόνο για να κερδίσει χρόνο προκειμένου να οργανώσει μεθοδικά την πλήρη αντεπίθεσή του. Αιχμή του τα διάφορα νέα ή μάλλον «νέα» αντιανθρώπινα κηρύγματα των μεταμοντέρνων, των στρουκτουραλιστών, των αναχρονιστών κ.α.

Ο νεο-ανθρωπιστικός μαρξισμός, γαλλικός και φρανκφουρτιανός, ανάλυσε το νεοκαπιταλισμό με σύγχρονο κριτικό τρόπο. Επικαιροποίησε την κριτική του νεαρού ανθρωπιστή Μαρξ. Διεύρυνε το πεδίο της όλης θεωρητικοποίησης, συγχρόνως ανασυγκροτώντας το μοντέλο, με επίκεντρο πάντοτε την κριτική της αλλοτρίωσης και του υπερτροφικού πλέον εποικοδομήματος, το οποίο ουσιαστικά ήταν η νέα βάση του συστήματος, και πρώτιστα της ιδεολογικοπολιτικής και καπιταλιστικής αλλοτρίωσης, που μέσω αυτής κυριαρχούσε. Και με την κοινωνία της τεχνητής ευμάρειας και της κατανάλωσης για την κατανάλωση, που δημιούργησε ο νέοκαπιταλισμός, έτσι ώστε να ξεχνά την οικονομικο-πολιτική δουλεία του. Την ολική εξάρτηση και την  καταναγκαστική με ειρηνικό τρόπο υποταγή του. Η τότε μοντέρνα τέχνη και ο σινεμά των μεγάλων δημιουργών, με προεξάρχοντα τον αντορνικό Αντονιόνι, εξεγείρονται ενάντια σε αυτήν την νέα απάνθρωπη κατάσταση που δημιουργεί το σύστημα. Παλεύουν να διασώσουν το ιστορικό πνεύμα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, του διαφωτισμού, της Αναγέννησης, όλων των κοινωνικών και καλλιτεχνικών επαναστάσεων, και πρώτιστα αυτών των αρχών του ΧΧου αι. Η στοχαστικότητα, όπως έλεγαν ο Μαρκούζε και ο Γκόρζ, είναι από τις συνθήκες εκ των ων ου άνευ για τη διατήρηση του σύγχρονου πνευματικού ανθρώπου ως σκεπτόμενη και δρώσα οντότητα. Η σύγχρονη δύστυχη συνείδηση, ευαισθητοποιημένη στο έπακρο μέσα στην επελαύνουσα υλιστικοποίηση των ανθρώπινων σχέσεων, της ζωής γενικότερα, των πάντων, εξεγείρεται και  αναζητά καταφύγιο, όπως έλεγε ο Αντόρνο σε παλιούς πολιτισμούς, σε πρωτόγονες καταστάσεις κ.α., που προσπαθεί να επικαιροποιήσει, ξανασυνδεόμενη μαζί της. Η σύγχρονη δύστυχη συνείδηση στη σκέψη, τη θεωρία και στην τέχνη εξεγείρεται και καταγγέλλει την κατεστημένη τάξη πραγμάτων, τη νέα και «ολοκληρωμένη αλλοτρίωση» όπως έλεγε ο Αντόρνο. Ένας από τους πρωτοπόρους καλλιτέχνες αυτού του ιστορικού ρεύματος ήταν και ο Σκλάβος, ο οποίος υπό την επίδραση του βαθύτατα ανθρωπιστικού πνεύματος του Ζερβού,  του βαθύτατου πνευματισμού του στη συνέχεια αυτού του Μ. Ψελλού που είχε μελετήσει συστηματικά (δηλαδή τον προάγγελο της Αναγέννησης) και πρωταρχικά του ανυπέρβλητου πνευματικού στοιχείου του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, επικαιροποιημένα από τη σύγχρονη οπτική των ιστορικών και νεώτερων πρωτοποριών του ΧΧου αι., υποβάλλει τον σύγχρονο υλιστικοποιούμενο πολιτισμό σε μια συστηματική κριτική.

Απέναντι σε αυτή την αρχόμενη βαρβαρότητα του επελαύνοντα ορμητικά καπιταλισμού της εποχής του (δεκαετίες 1950 και 60) αντιπαραβάλλει τις μορφές του, τον ακραίο και συνάμα ζωοδότη πνευματισμό της μορφής του, και αναζητά την απελευθέρωση δια της επανάστασης των μορφών, αισθητικών και βέβαια ιδεολογικών. Μέσα δε στη γενικότερη καταστροφή που επιφέρει ο νεοβάρβαρος καπιταλισμός μεταπολεμικά μόνο η ψυχοδιανοητική και η ψυχοπνευματική συνείδηση (conscience contenplative) του έχουν νόημα, λόγο ύπαρξης για τη σκέψη και την τέχνη. Και μόνο όπου και όσο υπάρχει αυτή απέναντι και ενάντια στον σύγχρονο αλλοτριωμένο και υλιστικοποιούμενο πλέον ραγδαία κόσμο, υπάρχει ζωή. Και ακόμη περισσότερο και κυρίως μόνο δια της θεωρησιακής συνείδησης (conscience contemplative) και της στοχαστικότητας (réflelivité) της πρωτοπορίας  έχει νόημα η ζωή, η τέχνη, ο πολιτισμός. Η ίδια η ύπαρξη. Αυτό ήταν το μέγιστο δίδαγμα, συμπέρασμα, καταστάλαγμα (résidu, κατά τον Λεφέβρ) της νεοανθρωπιστικής πρωτοπόρας τέχνης και της νεοανθρωπιστικής κριτικής θεωρίας στις δεκαετίες 1950-60-70. Μετά αρχίζει το τέλος της σκέψης και της τέχνης ως υψηλές πνευματικές οντότητες, που στη συνέχεια με την παγκοσμιοποίηση γίνεται ένας νέος πνευματικός και ιδεολογικός κρανίου τόπος. Ο κόσμος της διαμεσολάβησης, της συναλλαγής, της ιδεολογικής και πνευματικής αποσύνθεσης και ακόμη χειρότερα της διάβρωσης…

 

ΣΚΛΑΒΟΣ ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ – Β.Φ.

 Η πρώτη εισήγησή μου, μόλις τέλειωσα το Διδακτορικό μου, με τίτλο «Ο Σκλάβος, τα Επτάνησα, ο Μοντερνισμός», στο Ε΄ Παν/κό Συνέδριο στο Αργοστόλι.

Στη συνέχεια, συστηματοποίησα και επέκτεινα την προβληματική μου για τον Σκλάβο, τη μοντέρνα τέχνη και προς τη μελέτη του μοντερνισμού στα Επτάνησα. Από το θέμα «Ο Σκλάβος κεφαλονίτης» στα Επτάνησα, στην Επτανησιακή Σχολή, στο μοναδικό πολιτισμό της για ιστορικούς λόγους, πριν αρχίσει η επέλαση της παγκοσμιοποίησης^2*. 

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1*. Κατά τον μεγάλο ιμπρεσιονιστή και επαναστάτη γλύπτη M. Rossi μόνο με το χύσιμο σε εργαστήριο-εργοστάσιο των μετάλλων, σύμφωνα με ένα προκαθορισμένο μοντέλο είναι δυνατή μια πρωτοπόρα γλυπτική, μορφολογικά και αισθητικά. Αυτή η θέση φαίνεται εντελώς απόλυτη, και μάλλον προκαθορισμένη από την αντίθεση του στον Ροντέν, ο οποίος έκανε γλυπτική πελεκήματος, με πολύ ριζοσπαστικά αποτελέσματα, μορφολογικά και αισθητικά για την γλυπτική του, πριν τη μοντέρνα καμπή  με τον Μπρανκούζι,  που και αυτός χρησιμοποιούσε κυρίως το πελέκημα. Έκανε δηλαδή  γλυπτική πελεκήματος. Στη συνέχεια οι μοντέρνοι γλύπτες χρησιμοποίησαν και τις δύο αυτές τεχνικές, όπως και την συγκόλληση, αλλά και άλλες που αναδείχθηκαν στη συνέχεια, όπως τη συνένωση (assemblage) και μεικτές τεχνικές κ.α.

 

2*. Βλ. και τις αναφορές μας στο Διδακτορικό μας, και μετά τις μελέτες μας για τον Στέρη, τον Στάμο, τον Ζερβό κ.α.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.      Βλ. τις συνεχείς και παρατεταμένες συζητήσεις μου για το Σκλάβο, εκτός από τον Σατλέ και τον  O.  Ρεβώ ντ’ Αλόν και με την Β.  Τσεκούρα, τον Κ. Ξενάκη, τον Τούγια, τον Δαραδήμο, τον Πάντο, τον Παγουλάτο, τον Σταυρόπουλο, τον Παπαδάκη (εκδότη του περιοδικού Σήμα) και με πολλούς άλλους καλλιτέχνες και κριτικούς ή θεωρητικούς της τέχνης.

2.      Βλ. και τις τέσσερις εκδόσεις του βιβλίου μου για τον Σκλάβο στις εκδ. Παρουσία, Παπαζήση,  Αρμός και Δίσιγμα.