ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ, ΤΕΧΝΗ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΑΝΕΠΤΥΓΜΕΝΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΟ ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΛΕΒΙΤΣ

 

Β.ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ      

 

Υπάρχουν σοβαρές εκδόσεις για τον Μάλεβιτς και τη Ρωσική Πρωτοπορία, από τις εκδόσεις L’ âge d’ homme της Ελβετίας. Μάλιστα ένα καινούριο βιβλίο ενός ερευνητή που έχει ασχοληθεί πολύ σοβαρά με το θέμα αυτό, του G. Conio¹, δείχνει την πολυπλοκότητα του όλου θέματος και βγάζει και μερικά νέα και σημαντικά συμπεράσματα.

Δεύτερο θέμα: Δύο αξιόλογα κείμενα, που έχουν γραφτεί κατά τη γνώμη μου, για το Μάλεβιτς είναι του Judd. Αναφέρομαι στο βιβλίο του D. Judd, Ecrits², στα Γαλλικά. Ο Judd είχε άριστη γνώση του επαναστατικού και μοντέρνου- μοντερνιστικού κλίματος της Ρωσίας και μέσα από τη μελέτη που έκανε κατέληξε σε κάποια συμπεράσματα για την Αμερική, που τότε ήταν σε περίοδος κρίσης, όπως και ο Αμερικάνικος Αφηρημένος Εξπρεσσιονισμός.

Υπογραμμίζω, τέλος, ότι ο Αμερικανικός μινιμαλισμός, ως ριζοσπαστικό κίνημα, και κατά πρώτο λόγο ο Judd και η ομάδα του, αλλά και άλλοι συμμαθητές του (να μην μακρηγορήσω τώρα), προσπάθησαν να πάνε ένα βήμα μπροστά από εκεί που σταμάτησε το 23 – 24 ο Μάλεβιτς. Βέβαια εδώ παρεμβαίνει και η μοναδική γλυπτική του Μπρανκούζι. Ο Μάλεβιτς και το έργο του είναι ένα θέμα το οποίο διερευνούμε σε ένα νέο διδακτορικό που ολοκληρώθηκε πρόσφατα του κυρίου Κουτσαφά για τον Μάλεβιτς και τη Ρωσική πρωτοπορία³.

Αναφέρω ακόμα ότι Έχουμε οργανώσαμε και Στρογγυλό Τραπέζι με τον Μ. Ράπτη (Πάμπλο) και τον Α. Παγουλάτο για την κατάσταση και την πρωτοπορία στη Ρωσία. Ο Ανδρέας είχε κάνει επί Γέλτσιν μια εισήγηση πολύ ενδιαφέρουσα για τη Ρωσική Πρωτοπορία, που τη δημοσίευσε στο περιοδικό Ουτοπία. Με το αντικείμενο αυτό ο Ανδρέας (θα δώσω κάποια λίγα στοιχεία προσωπικά, για να δώσω το στίγμα) ασχολούνταν μόνιμα. Είναι η δεύτερη περίπτωση ανθρώπου που γνώρισα. Είχε επηρεαστεί βαθιά από τον Μάλεβιτς.

Η πρώτη ήταν ο Έρικ Βαλαντάν, ένας συμφοιτητής στη Σορβόνη, ο οποίος είχε δημοσιεύσει ένα ενδιαφέρον κείμενο για τον Μάλεβιτς στη Revue d’ Esthétique (Privat).  Στη Ρόδο έχουμε οργανώσει στρογγυλά τραπέζια με θέματα σχετικά με το Μάλεβιτς με εισηγητές νέους Έλληνες ερευνητές.

Ποιο είναι το ζητούμενο σε σ΄χεση με τον Μάλεβιτς και το έργο του; Πάντα υπάρχει ένα ζητούμενο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είμαστε πολύ μετά, έχουν μεσολαβήσει πολλά χρόνια. Πρέπει να συλλάβουμε το κλίμα της εποχής του, μιλάω με χεγκελιανούς όρους. Αυτό το ειδικό πνεύμα της εποχής που εμφανίστηκε ο Μάλεβιτς κάτω από ορισμένες συγκεκριμένες κοινωνικο-ιστορικές συνθήκες. Πρέπει να δείξουμε γιατί μας ενδιαφέρει ο Μάλεβιτς σήμερα και βέβαια θα μας ενδιαφέρει, κατά τη γνώμη μου, για πάντα. Πρόκειται για το μέγιστο ερμηνευτικό πρόβλημα αισθητικής της μοντέρνας τέχνης και θα παραμένει.

Ο Μάλεβιτς ξεκίνησε την πρωτοπόρα και μοντέρνα πορεία του το 1908 και τελείωσε το 1923. Για το τι έκανε μετά δεν πολυενδιαφέρει, καθόσον είχε αρχίσει να επιβάλλεται η ζοφερή σταλινική νύχτα Δε θέλω να τον δικαιολογήσω, ούτε είναι σημαντικό το τι έκανε μετά το 1924 για την ιστορία της τέχνης. Με τα έργα που έκανε από το 1908 μπαίνει σε μια καμπή δική του, αποκλειστική, η πορεία του είναι εφεξής αυτόνομη, ιδιόμορφη, μοναδική. Αυτή η ερευνητική και αισθητοκαλλιτεχνική πορεία είναι πολύ σημαντική και πολύ σύνθετη.

Μέχρι τότε η ιστορία, και κατά τρόπον ομόλογο, όπως έλεγε ο Γκολντμάν, η ιστορία της τέχνης πάει κάποια βήματα μπροστά. Πρόκειται για μια αλυσίδα, μια αλυσίδα διαρκών εξελίξεων από τον Κουρμπέ μέχρι σε αυτό το σημείο. Το 1907 Οι δεσποινίδες της Αβινιόν του Πικάσο είναι η καμπή προς τον κυβισμό. Στη συνέχεια εμφανίζεται ο Φουτουρισμός. Ο μαλεβιτσικό κυβοφουτουρισμός (1908-1912) αρχικά προσπαθεί να δώσει με μία συνθετική λύση στα προβλήματα που έθεσαν τότε οι πρωτοπορίες υπό την οπτική του επιζητούμενου πάντοτε ξεπεράσματος από τον Μάλεβοτς. Η λύση θα δοθεί με πιο ριζοσπαστικό και ενιαίο τρόπο λίγο αργότερα πάλι από το Μάλεβιτς, μέσω του ιστορικού Σουπρεματισμού που εισηγείται. Εδώ πράγματι γίνεται το dépassement, κατά το αριστερομαρξο-χεγκελιανό λεξιλόγιο, το ξεπέρασμα. Χωρίς αυτό το ξεπέρασμα δε θα είχε νόημα να ασχοληθούμε με τον Μάλεβιτς. Σε τι συνίσταται αυτό το ξεπέρασμα; Αυτό συνίσταται σε μια ανασύνθεση, αναδόμηση των μορφών, των προηγούμενων μορφών της ιστορίας της τέχνης. Ο Μάλεβιτς μάλιστα πρόσθεσε επιπλέον μια ισχυρή βυζαντινή παράδοση, που δεν υπάρχει στο δυτικό κόσμο. Η ζωγραφική πρακτική, που τον οδήγησε στο Μαύρο τετράγωνο, σύμφωνα με κείμενα³, αποδίδονται στη γνώση των Βυζαντινών εικονολογικών τεχνικών, που γνώριζε άριστα ο Μάλεβιτς. Τα διαδοχικά στρώματα του χρώματος που το χρησιμοποιούσε, και μάλιστα χρωμάτων, του επέτρεψαν να καταλήξει στο Μαύρο τετράγωνο, το αποκλειθέν Μαύρο τετράγωνο. Όπως είναι ευνόητο, δεν πρόκειται για ένα μαύρο τετράγωνο. Το έχει ονομάσει έτσι ο Μάλεβιτς. Απλώς μοιάζει με μαύρο τετράγωνο. Ο Μάλεβιτς δηλαδή δίνει μια σηματοδότηση περί τετραγώνου σχήματος σε κάτι το οποίο είναι εντελώς τεχνητά κατασκευασμένο, σε ένα μη κανονικό τετράγωνο. Μετά μπαίνουμε σε μια νέα καμπή: διαδοχή άσπρου τετραγώνου, κόκκινου τετραγώνου, μαύρου τετραγώνου. Η πορεία του Μάλεβιτς προς αυτά τα τρία τετράγωνα είναι το απόγειο μιας πολύ προχωρημένης τότε ερευνητικής αισθητικής διαδικασίας, η οποία συμβάδιζε με μια παράλληλη κοινωνικοϊδεολογική ριζοσπαστική διαδικασία. Αυτή η σύμπτωση των δύο αυτών διαδικασιών κατέληξε σε πρωτόγνωρες, σε επαναστατικές καταστάσεις και την τέχνη. (Βλ. ΛΕΦ, Μάλεβιτς, Μαγιακόφσκι) και την κοινωνία. Ως τέτοιες δε παραμένουν μέγιστα ερμηνευτικά θέματα για την Αισθητική και τις κοινωνικές επιστήμες γενικότερα, παρά τις σημαντικές δημοσιεύσεις που έχουν γίνει διεθνώς. Το δε θέμα του ξεπεράσματος στην τέχνη το αντιμετώπισε με μία σχετική επιτυχία ο αμερικάνικος μινιμαλισμός, δημιουργώντας νέα πρότυπα, νέες και πρωτοπόρες μορφοποιήσεις. Το ολικό μαλεβιτσικό, όμως πρόταγμα του ξεπεράσματος, για ιστορικο-κοινωνικές συνθήκες, δεν το έφθασε, ούτε το ξεπέρασε. Εμβάθυνση, εμπλουτισμό, περισσότερες και ριζοσπαστικές εκδοχές έδωσε. Το ένα, τη μοναδικότητα, την ενιαιατότητα, για να μιλήσουμε, όμως, με τον Πλωτίνο, το Μάλεβιτς δεν την έφθασαν και ακόμα λιγότερο δεν την ξεπέρασαν. Ο αγώνας, όμως, και σε επίπεδα αισθητικής και μορφογένεσης συνεχίζεται σε συνθήκες κρίσης της παγκοσμιοποίησης, με το ιστορικό παράδειγμα του Μάλεβιτς, πάντοτε ως αναφορά.

Το αν ο Μάλεβιτς ήταν μπολσεβίκος ή αναρχικός δεν παίζει κάποιο ρόλο. Είναι δευτερεύουσας σημασίας.

Σημασία έχει η κίνηση της κοινωνίας, η αποκρυστάλλωση που έγινε μέσα στο έργο του Μάλεβιτς, και που ξεκινάει από το τέλος του 19^ου αιώνα και καταλήγει σε μια σύνθετη, αφηρημένη και συνάμα αντιφατική κατάσταση με τη σειρά των έργων Άσπρο, Μαύρο, Κόκκινο τετράγωνο, που το κάθε ένα αντιστοιχεί, πάντα κατά τον Μάλεβιτς, στις τρεις στιγμές της χεγκελιανής διαλεκτικής. Θέση, άρνηση, σύνθεση.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. G. Conio, Avant-Garde Russe Et La Synthèse Des Arts, L’ âge d’ homme.

2. Εκδ. Daniel Lelong.

3. Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι ο Γ. Κουτσαφάς έχει δημιουργήσει ένα μοναδικό ψηφιακό μουσείο με έργα του Μάλεβιτς.

3. Βλ. Γ. Ζιώγας, Ο Βυζαντινός Μάλεβιτς, εκδ. Στάχυ.