ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ: Η ΝΕΑ ΣΥΝΘΕΤΗ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

 

Β.ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

 

 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ: Η ΝΕΑ ΣΥΝΘΕΤΗ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

 

Ι

Εποπτική θέση – κριτική θεωρητικοποίηση περισσότερων επιστημονικών  κλάδων κ.α. και κυρίως της κοινωνιολογίας, της ψυχανάλυσης, της επιστημολογίας, της τέχνης, της θεωρίας της τέχνης, της Αισθητικής κ.α. Προσπάθεια στοχαστικής θεωρητικοποίησης ως σύνθεση – ξεπέρασμα  των επί μέρους οντοτήτων προς μια νέα αυτοτελή ορθολογική οντότητα - κατάσταση με πρόθεση, όπως έλεγε ο Χάμπερμας, η Κριτική θεωρία να συγκροτηθεί αυτοτελώς και συγχρόνως να φθάσει στην ολότητα.

Μερικές βασικές μεθοδολογικές θέσεις της Κριτικής θεωρίας:

- Ριζοσπαστικός ολικός αντιθετικισμός και αντι-εμπειρισμός.

- Κριτική θέση και διαρκής επιστημολογική αντίληψη-θεωρητικοποίηση ενάντια στην «εξειδίκευση», την κατάτμηση, την ορθολογικοποίηση, το φορμαλισμό της σκέψης.

- Κριτική στάση και αντιπαράθεση ολικά ενάντια στην «ουδέτερη εμπειρική» έρευνα, η οποία δεν παύει να είναι ιδεολογική.

- Συστηματική κριτική της ιδεολογίας, της κυρίαρχης ιδεολογίας (της ιδεολογίας της κυρίαρχης - αστικής - τάξης) με στόχο την ιδεολογική - τουλάχιστον – αποσαφήνιση – αυτονόμηση της σκέψης, της υποκειμενικότητας, της πράξης υπό την οπτική της απελευθέρωσης. Ο κρίσιμος, ο δομικός χαρακτήρας της ιδεολογικής κριτικής μέχρι το κοινωνικό – το πραγματικό δηλαδή – ξεπέρασμα, που θα σημάνει και το αντίστοιχο ιδεολογικό.

Συνοπτικά και μετά τη μακρόχρονη εμπειρία ερευνών και θεωρητικοποιήσεων, η Κριτική θεωρία σήμερα συνίσταται στην:

Μετα-κριτική, τη μετα-αισθητική, τη  μετα-φιλοσοφία  στην εποχή της  παγκοσμιοποίησης, ως μία ριζικά, ολικά και συστηματικά αντι-ιδεολογική-απελευθερωτική  σύλληψη και θεωρητικοποίηση, ως προσπάθεια σύνθεσης και συνάμα προχωρήματός τους προς νέες – σύγχρονες, σύμφωνα με τις ανάγκες και τις επιταγές των καιρών και κυρίως των αλλαγών που επέφερε η παγκοσμιοποίηση.

 

Η νέα κριτική θεωρητικοποίησή μου μετά το 1995: Προς την κριτική της παγκοσμιοποίησης:

- Απορρύθμιση, αποθέσμιση, παγκογμιοποίηση.

- Ο φονταμενταλισμός της αγοράς αντιμέτωπος με τον  Universalisme. Ακόμη περισσότερο:  Υποσκάπτει ή απονευρώνει κάθε αντίληψη universaliste, ιστορική και νεώτερη.

- Παγκοσμιοποίηση – Σφαιρικότητα, σφαιρική θέαση. è Σύγχρονη σφαιρική πολιτισμική θεωρία.

Φούσκες και η θεωρία των μακρών κυμάτων του Κοντράτιεφ.

Παγκοσμιοποίηση: Κριτική προσέγγιση της σύγχρονης ολικά αλλοτριωμένης πραγματικότητας υπό την οπτική πάντοτε της κριτικής θεωρίας, συγχρόνως διευρύνοντάς την, επικαιροποιώντας και συστηματοποιώντας την.

Μεταπαγκοσμιοποίηση – Αποπαγκοσμιοποίηση: Τα δύο σύγχρονα μέγιστα θεωρητικά και ερμηνευτικά θέματα, τα οποία προσπαθεί η Κριτική θεωρία να προσεγγίσει με βάση τις ιστορικές επεξεργασίες της, αλλά εισάγοντας και νέες μεθοδολογίες και έννοιες.

Ο μοντερνισμός ως ιστορικό αλλά και ως σύγχρονο ρεύμα σκέψης και ριζοσπαστικής τέχνης (μοντέρνα τέχνη).

 

Ριζοσπαστική κριτική του μεταμοντερνισμού και του νεοσυντηρητισμού.

 

Νεοκαπιταλισμός: παρακμή, κατάργηση του υποκειμένου, παρακμή του πολιτισμού και του Λόγου.

Παγκοσμιοποίηση: Τέλος του ανθρώπου σε όλες τις μορφές ύπαρξης και σε όλες τις εκδηλώσεις, εκφάνσεις, μορφές πραγματικής ύπαρξης.

 

ΙΙ

Η κεντρική, αν και προβληματική, σημασία για την Κριτική θεωρία του Λόγου, της κριτικής του Λόγου κ.τ.λ. από τους Μ. Horkheimer,  Th. Adorno, στη  Διαλεκτική του Λόγου^{1 (}Dialectique de l’Aufklarung).

Η ανεξέλεγκτη κυριάρχηση του νεοκαπιταλισμού (καπιταλισμού της οργάνωσης) διάλυσε τον Λόγο συγχρόνως με τη διάλυση του υποκειμένου (ή της  υποκειμενικότητας). Το ζητούμενο είναι πως θα ξανασυγκροτηθούν και θα ανασυγκροτηθούν διαλεκτικά και τα δύο (Λόγος και υποκειμενικότητα), μέσα από ποια κριτική διαδικασία.

Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός (καπιταλισμός της οργάνωσης) μετατρέπει τους εργαζόμενους (υποκειμενικότητα) σε μια άμορφη, απρόσωπη, ανορθόλογη μάζα. Το ίδιο διαλύει τον λόγο και την κουλτούρα.

 

Εργαλειακός λόγος.

Η διαλεκτική της αυτονομίας και της ετερονομίας.

Η αστική τάξη σε κατάπτωση, παρακμή (en déclin).

Το ορθολογικό στοιχείο και συγχρόνως ανορθόλογο του καπιταλιστικού πνεύματος.

 

Παγκοσμιοποίηση: ο ορθός λόγος, ο Λόγος έχει περιθωριοποιηθεί εντελώς, αν δεν έχει διαλυθεί. Aυτός πλέον έχει αντικατασταθεί από τον εργαλειακό λόγο, με μόνη αποστολή (finalité) τη διαρκή μεγιστοποίηση του ποσοστού κέρδους και την παγίωση της κυριάρχησης σε παγκόσμιο επίπεδο. Όμως, από ότι φαίνεται μέχρι τώρα, η παγκοσμιοποίηση δεν φαίνεται να καλύπτει, να εξαφανίζει τις αντιφάσεις του συστήματος, για να μην μιλήσουμε τις αντινομίες του.

Και αυτό σε αντίθεση από ότι πίστευε ο Χορκχάϊμερ, ο οποίος μέσα στην απέραντη απογοήτευση που βίωσε μετά την ήττα των κοινωνικών επαναστάσεων της δεκαετίας του 1920, κατέληξε στην αναθεώρηση ουσιαστικά του μαρξιστικού επαναστατικού προτάγματος. Το τέλος του Λόγου όπως τον γνώρισε η ανθρωπότητα από την πρώϊμη Αναγέννηση μέχρι τότε, δηλαδή τη δεκαετία του 1950, που ο Χορκχάϊμερ έγραψε την  Έκλειψη του Λόγου²      (Κριτική), συμβαδίζει με το τέλος του υποκειμένου. Από ότι φαίνεται όμως δεν ήταν και η κατάληξη της ιστορίας. Νέα  υποκείμενα βγήκαν στο προσκήνιο, σε τέτοιο βαθμό που οι Α. Γκόρζ, Σ. Μαλλέ και Λ. Γκολντμάν συνέλαβαν τη θεωρία της νέας εργατικής τάξης.

Νέες εξεγέρσεις, νέες ριζοσπαστικές κινητοποιήσεις, και μάλιστα επί μια δεκαετία στη συνέχεια του Μάη σε όλο τον κόσμο, με μεγάλους εμπνευστές τον Τσε³ και τον Μαρκούζε: Το κίνημα έδωσε και κέρδισε μάχες με το σύστημα. Αυτό έκανε συνέχεια παραχωρήσεις, ωθήθηκε σε μια υποχώρηση. Η ελπίδα ξαναεμφανίστηκε, μέσα στην πολυμορφία των νέων κινημάτων. Όμως μετά την αντεπανάσταση που άρχισε με την κρίση του 1973 και στη συνέχειά της, το κίνημα σιγά-σιγά υποχώρησε και άρχισε να διαδίδεται η απογοήτευση και η αποϊδεολογικοποίηση, που σε συνδυασμό με την ομοιομορφοποίηση που άρχισε να δημιουργεί και να επιβάλει η αρχόμενη παγκοσμιοποίηση και με την βοήθεια των νέων – άκρως αλλοτριωτικών - τεχνολογιών και το διαρκώς αυξανόμενο στρατηγικό μέγεθος του όλο και μεγαλύτερων εταιρειών, κατόρθωσε όχι μόνο να εξαφανίσει την όποια απελευθερωτική προοπτική, αλλά   και να ωθήσει ακόμη παραπέρα – σε ακρότατους βαθμούς – την ορθολογικοποίηση του συστήματος.

Η ορθολογικοποίηση αυτή διάλυσε με τη σειρά της τη νέα  (κριτική) ορθολογικότητα που είχε αρχίσει να αναδύεται μετά και από το Μάη, σε τέτοιο βαθμό που σε συνδυασμό με τη γενικευμένη πλέον απο-ιδεολογικοποίηση οδήγησε την κυριάρχηση σε νέες πρωτόγνωρες μορφές. Η κατάσταση δε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης ήταν τέτοια που τα νέα ριζοσπαστικά κινήματα που αναδείχθηκαν παγκόσμια: αντιπαγκοσμιοποίηση, εναλλακτική παγκοσμιοποίηση, Π. Αλέγκρε, Γένοβα, Αγανακτισμένοι κ.τ.λ., να μην μπορέσουν να αποκτήσουν μια έστω και ελάχιστη συνεκτική-επαναστατική ιδεολογία. Ο αγώνας σε επίπεδο ιδεολογίας φαίνεται δε ότι έχει χαθεί ακόμη και σήμερα, μετά και από τα κινήματα που ξέσπασαν το 2008 και εδώ με  την πρωτοφανή κρίση.

Οι αντινομίες όμως του συστήματος όχι μόνο δεν έπαψαν να υπάρχουν, αλλά και ανά πάσα στιγμή μπορεί να γίνουν ανεξέλεγκτες. Έτσι μέσα στις συνθήκες μιας  γενικευμένης και σοβαρότερης κρίσης που θα έλθει ανά πάσα στιγμή, μπορεί να αναδειχθούν νέες υποκειμενικότητες – νέα κινήματα, που εκ των πραγμάτων θα ωθήσουν προς μια διαλεκτική ανασυγκρότηση του Λόγου. Ιστορικά εξετάζοντας το θέμα όλες οι βαθειές και κατά κανόνα παρατεταμένες κρίσεις οδήγησαν και σε ανασυγκροτήσεις του Λόγου.  Το ίδιο θα συμβεί αναπόφευκτα και μετά από μία νέα πιθανή βαθειά και μεγάλη κρίση. Ο ιστορικός και ο νεώτερος ανθρωπισμός σε κάθε περίπτωση θα είναι πάντοτε μια αξεπέραστη αναφορά. Τέλος της ιστορίας ούτε υπήρξε, ούτε θα υπάρξει ποτέ. Το ίδιο και τέλος του Λόγου. Όσο υπάρχει κοινωνική διαπάλη και το κίνημα θα ανασυγκροτείται, σε συνδυασμό πάντοτε με την ιστορική ανανέωση – ανασυγκρότηση του υποκειμένου με όρους πάντοτε αυτονομίας και αυτοπροσδιορισμού.

 

ΙΙΙ

Παγκοσμιοποίηση: Γενικευμένη διαφθορά ως απόρροια της γενικευμένης απορρύθμισης και αποθέσμισης, της κατάργησης του κράτους δικαίου, της ορθολογικής συγκρότησης της δημόσιας σφαίρας (ή του δημόσιου χώρου). Οι τυφλές, οι ανεξέλεγκτες δυνάμεις της οικονομίας της αγοράς (ιδιωτικός απορρυθμισμένος, δηλαδή απελευθερωμένος από κάθε κρατικό έλεγχο τομέας) δημιουργούν συνέχεια νέα τετελεσμένα, νέες καταστάσεις ισχύος ανεξέλεγκτα, ανενόχλητα, διαφθείροντας  και εξαγοράζοντας τους πάντες και τα πάντα.

 

IV

Η αυτονόμηση προς τον αυταρχισμό και τον ολοκληρωτισμό (κυριάρχηση) του νομικο-δικαϊκού εποικοδομήματος υπό την καθοδήγηση των ιδεολόγων του Ακραίου κέντρου, νεοφιλελεύθερων γενικότερα και νεοσυντηρητικών – αυταρχικών  κυβερνήσεων. Η με κάθε αντίτιμο και με νομικές ασυλίες έλεγχος της οικονομίας και της κοινωνίας από  μεγάλα οικονομικά συγκροτήματα, με προοπτική να γίνουν παγκόσμιοι παίχτες, υπό ιδιωτικό πλέον έλεγχο στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς.

Η απορρύθμιση και η αποθέσμιση έχουν φθάσει στο τελικό στάδιο τους, αυτό της πλήρους και ανεξέλεγκτης ασυδοσίας των ιδιωτικών μονοκρατόρων των αγορών.

Το δημόσιο δίκαιο έτσι υποτάσσεται στο δίκαιο και το συμφέρον του ιδιώτη, όλο και μεγαλύτερου μεγαλοκαπιταλιστή, του μονοκράτορα πλέον, και ο οποίος εδρεύει  σε χώρες – φορολογικούς παράδεισους, και κινείται ανεξέλεγκτα πλέον παγκόσμια.

Η εγκατάλειψη της δημόσιας σφαίρας, της σφαίρας του δημοσίου δικαίου οδηγεί στην επικράτηση του αποχαλεινωμένου  ιδιώτη, στο δίκαιο του όλο και ισχυρότερου μεγαλοκαπιταλιστή – τζογαδόρου στο σύγχρονο καπιταλισμό – καζίνο.

 

Αποπαγκοσμιοποίηση: Γενικευμένη διαπλοκή και διαφθορά. Το χρήμα κρύβεται (dissimulé), εταιρείες-διεθνή  διαδοχικά φαντάσματα, σπόνσορες, μαικύνες ξέπλυμα.

Κύρια πλέον κατάσταση η χρηματοοικονομία: Funds, Τραστ, Καρτέλ, συμμετοχές, παθητική και ενεργητική διαχείρηση ρίσκου, στρατηγικό μάναζμεν, εικονική οικονομία, κ.α.

Και ο εργατικός έλεγχος;

Παγκόσμιος πλέον καταμερισμός της παραγωγής, πολύ συχνά δε και με κεφαλαιακές συμμετοχές, με ότι αυτό συνεπάγεται.

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1. Εκδ. Gallimard, μ.σ, TEL.

2. Εκδ. Κριτική.

3. Βλ. το ιστορικό κείμενο του Τσε Γκεβάρα, «Σοσιαλισμός και άνθρωπος» στο Κείμενα,  Gutenberg.