ΟΙ ΑΝΤΙΝΟΜΙΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΖΕΡΒΟ

 Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΟΙ ΑΝΤΙΝΟΜΙΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΖΕΡΒΟ

Η θεώρηση του Κρ. Ζερβού για τη μοντέρνα τέχνη και τον πολιτισμό πηγαίνει πολύ πέρα από την αντίθεση μεταξύ μοντέρνου  και κλασικού.

Οι αντινομίες του πολιτισμού είναι περισσότερες και βαθειές. Επεκτείνονται στον χρόνο πολύ πριν τον κλασικισμό. Υπάρχουν και άλλα πολιτισμικά μοντέλα, άλλοι πολιτισμοί εκτός από τον αρχαιοελληνικό και στη συνέχεια το δυτικό. Αλλά κατά τον Παπαϊωάννου¹ υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις στην ιστορική διαδρομή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Ένα εξέχων παράδειγμα της κίνησης του πολιτισμού προς τον ανθρωπισμό ήταν το κίνημα της δημιουργίας των Κούρων.

Το ζητούμενο είναι σήμερα πως μέσα από τη διαλεκτική του πολιτισμού και με βάση αυτή θα δημιουργηθούν νέες και πρωτοπόρες συλλήψεις, εννοιολογήσεις, νέες μοντέρνες και χειραφετησιακές μορφές τέχνης και σκέψης.

Κατά τον Κρ. Ζερβό, την κλασσική τέχνη διαπερνά μια ανυπέρβλητη αντινομία, που είναι και αντινομία του πολιτισμού, η οποία δια των αιώνων με ανανεωμένες μορφές φθάνει μέχρι και στον Μοντερνισμό, ένα κίνημα εξ ορισμού ολικά επαναστατικό, ανατρεπτικό (πάντα κατά τον Ζερβό). Η αντινομία αυτή συνίσταται στο κατά πόσο το ξεπέρασμα που συλλαμβάνει η κλασική τέχνη και η μοντέρνα είναι πραγματικό, μπορεί να πραγματοποιηθεί ή είναι και θα παραμένει πάντοτε ουτοπικό, ιδεολογικό.  Εδώ η επίδραση από τον Μαρξ, και ειδικότερα από το νεαρό Μαρξ, του Ζερβού είναι καθοριστική. Η τέχνη γενικότερα, ακόμη και η πιο πρωτοπόρα, ξεπερνά πράγματι την αλλοτρίωση, είναι αντι-αλλοτριωτική. Βγαίνει από το δυτικό (όπως έχει ονομαστεί) ορθολογισμό, ή ο ορθολογισμός την διαπερνά και την ορίζει καθαριστικά.

Απάντηση σε αυτό το εναγώνιο ερώτημα προσπάθησε να βρει ο Ζερβός μέσα από τη μελέτη του και την ανάδειξη της Κυκλαδικής τέχνης, που, αν και απλή ή ακόμη και απλοϊκή, είναι καθαρή – και οπωσδήποτε πιο καθαρή (pure) από όλες τις μορφές τέχνης, τις υστερότερες ακόμη και από μορφές της μοντέρνας τέχνης, αν και οπωσδήποτε πιο σύνθετες, πιο στοχαστικές (réflechies).

Και εδώ ο στοχασμός και ο αναστοχασμός (réflection) και η συνθετοποίηση, αν και σαφώς είναι μια εκδήλωση και συγκεκριμενοποίηση της γενικότερης εξέλιξης και προόδου του ανθρώπινου πνεύματος, δεν κατόρθωσαν ν’ αποφύγουν την εμμενή τους τάση προς την ορθολογικοποίηση. Και η ορθολογικοποίηση σημαίνει και κατά τους Χορκχάιμερ-Αντόρνο² την αλλοτρίωση. Για το λόγο αυτό ο Ζερβός αναζήτησε μορφές γνώσης και απελευθερωτικής τέχνης στην προκλασική περίοδο, αλλά και σε άλλους προκλασικούς ή μη ελληνικούς πολιτισμούς. Το πρόβλημα όμως για τον δυτικό λεγόμενο πολιτισμό, που ως ένα πολύ μεγάλο βαθμό είναι προέκταση του αρχαιο-ελληνικού και ειδικότερα του κλασικού παραμένει. Μια λύση προσπάθησε να ανιχνεύσει και ο  Βανεγκέμ στο De la destinée³, ιδανικοποιώντας τον Ησίοδο, αλλά είναι πολύ αμφίβολο αν η πρότασή του αποτελεί λύση.

Σε κάθε περίπτωση, Η διαλεκτική του λόγου⁴ των Χορκχαϊμερ-Αντόρνο, παρά την ακραία απαισιοδοξία της, παραμένει η μόνη αναφορά για τη διερεύνηση σε βάθος των σκοτεινών (tenebreaux) και  βαθειών αντινομιών του πολιτισμού, μετά τον Μαρξ.

 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. K. Papaioannou, La civilization et l’ art de la Crèce ancient, Livre de poche, συλλ. biblio essais.

2.        Βλ. M. Horkheimer-Th. Adorno, Dialectique de la raison, Gallimard.

3.        Εκδ. Cherce midi.

4.        Ib. σημ. 2.