ΜΑΥΡΟ…

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ*

ΜΑΥΡΟ…

Ι

Το μαύρο συμβολίζει τη ριζοσπαστική εξέγερση. Την καθορισμένη άρνηση, τη μόνιμη στάση αμφισβήτησης, άρνησης, αντίστασης. Πρόκειται για μια στάση με ιστορικό βάθος, που φθάνει μέχρι το τότε μαύρο χρώμα των αρχαίων αμφορέων και με την μέχρι τότε συνειδητοποίηση της τραγικότητας της ύπαρξης. (Βλ. αντίστοιχα την εμφάνιση και ανάπτυξη της τραγωδίας).

Σήμερα, με βάση την ιστορική αισθητοκαλλιτεχνική πείρα και πρακτική, μας δίνεται η δυνατότητα για την παραδειγματική-επιστημολογική σύλληψη  του πυρήνα της ολικής άρνησης και δια μέσω της τέχνης, της διαρκούς άρνησης και συνάμα της συνειδητοποίησης και έκφρασης του τέλους των βεβαιοτήτων σε όλα τα επίπεδα, και πρώτιστα στο κοινωνικό-ιστορικό. Ο αναγκαίος και επιβαλλόμενος από την κριτική και ιστορική διαλεκτική ανθρωπιστικός διαφωτιστικός ορθολογισμός, ως διέξοδος της σύγχρονης ιστορικής κρίσης, είναι ανάγκη να επιβεβαιώνεται κάθε στιγμή, καθώς και η συνειδητοποίηση της ανάγκης αναζήτησης μιας ορθολογικής προοπτικής αναδημιουργίας και ανασυγκρότησης του Λόγου, του κοινωνικού είναι και κυρίως του γίγνεσθαι˙ του νεοανθρωπιστικού ξεπεράσματος της δομικής κρίσης του συστήματος, της δομικής-συστημικής και κατά τούτο και ψυχικής αβεβαιότητας. Του ξεπεράσματος της υποβίβασης από το σύστημα του ανθρώπινου είναι στο τίποτα, σε απλό αντικαταστάσιμο και τροποποιούμενο κατά βούληση και ανάγκη προσωρινό εμπόρευμα. Της μόνιμα εγκατεστημένης στενοχώριας και μελαγχολίας, και βέβαια της καθημερινής  καταστροφικής βίωσής τους στη χώρα μας από το Καστελόριζο και εδώ (αναφερόμενοι κυρίως στα νεώτερα χρόνια, αλλά όχι μόνον, καθόσον στην μακραίωνη ιστορίας μας περάσαμε από σκλαβιές, περιπέτειες, διωγμούς κ.α.). Αλλά και παγκόσμια το ίδιο συμβαίνει από τον καζινοκαπιταλισμό που δημιούργησε η επέλαση της παγκοσμιοποίησης.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες υπάρχει λύση;

Επιβάλλεται η ανυπέρβλητη ανάγκη συγκρότησης ενός σύγχρονου μεθοδολογικού και επιστημολογικού παραδείγματος του Aufhebung. Της αναζήτησης του ολικού Aufhebung (ξεπεράσματος) και δια της τέχνης, με επίκεντρο την τέχνη, τη σύγχρονη, τη μοντέρνα ειδικότερα στη γραμμή του Μάλεβιτς. Της συνειδητής αναζήτησης μιας  δομικά, μόνιμα αρνητικής αισθητικής στη γραμμή του Αντόρνο: Η συνειδητοποίηση της μόνιμης ανάγκης αναζήτησης του διαρκώς άλλου, του νέου, του καινοτόμου, του ριζοσπαστικού.

Μαύρο: Έλλειψη όλων των χρωμάτων, άρνηση του εξεζητημένου, του τεχνητά ωραίου- ωραιοποιημένου, του φενακιστικού ψευδο-αισθητισμού.

Μαύρο: Η καθορισμένη αρνητική αισθητική της αντίστασης, της μόνιμης αναζήτησης του ποιοτικού, του ανθρώπινου, του γνήσιου, του αυθεντικού, του άμεσου, ανεύρετων μέσα στη γενικότερη αλλοτρίωση των πάντων: Στην σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη καταστροφή, κοινωνική, ιδεολογική και πρώτιστα διανοητική-πνευματική: Ολική.

Μαύρο: Η άρνηση της άρνησης, άρα σύνθεση, ή τουλάχιστον συνειδητή προσπάθεια σύλληψης μιας ποιοτικά ολικά νέας σύνθεσης, αισθητικής - πολιτισμικής, αλλά συνάμα και κοινωνικής -  πολιτικής - ιδεολογικής.

Μαύρο: Η άρνηση της καθολικής αλλοτρίωσης των κοινωνικών - και όχι  μόνον -αλλοτριωτικών διαδικασιών και συνάμα καταπιεστικών καταστάσεων του ταξηφιλελευθερισμού, αλλά και γενικότερα του κυρίαρχου συστήματος σε παρακμή, σε κατάπτωση, που επιτείνει τις καταπιεστικές καταστάσεις και δομές, που έχει αναγάγει την όλο και σκληρότερη κυριάρχηση ως μοναδική αρχή.

Μαύρο: Άρνηση όλων των σύγχρονων καταπιεστικών και  αλλοτριωτικών καταστάσεων σε  όλες τις μορφές και εκφάνσεις τους.

Μαύρο: Η μόνη υπαρκτή σύγχρονη θετικότητα μέσα στην ολική άρνηση, που είναι συγχρόνως και φορέας της.

Μαύρο: Η άρνηση κάθε αντικειμενικού (objectif) στοιχείου ή αντικειμένου και, κατά τον Μάλεβιτς, η απαρχή της non-objectivité (της μη-αντικειμενικότητας), το τέλος του κόσμου του αντικειμένου, εξ ορισμού ολοκληρωτικά αλλοτριωτικού και πραγμοποιημένου: Αντικειμενοποιημένου (chosifié). Και η θέση αυτή αποκτά σήμερα μεγαλύτερη σημασία, καθόσον βιώνουμε, ακόμη χειρότερα, μια απόλυτα αρνητική κατάσταση: Η κίνηση από το πράγμα (objet) ακόμη κατώτερα, στο chose (αντικείμενο άνευ αξίας και σημασίας). Εξ ου και η γενίκευση της νέας άκρως αρνητικής για τον άνθρωπο κατάστασης της αντικειμενοποίησης (chosification), κατά πολύ χειρότερη της πραγμοποίησης (réification), που κατά τον νεαρό Λούκατς μπορούσε να αποτελέσει τη βάση της συνειδητοποίησης του ανθρώπου, όπως στον 19^ο αιώνα η αλλοτρίωση και μέσω αυτής (συνειδητοποίηση) της επαναστατικοποίησής του, όπως έγινε με την επανάσταση του 1918-21-23. Η σύγχρονη όμως αντικειμενοποίηση δεν έχει δώσει ακόμη τέτοια δείγματα, καθόσον ο ρόλος της είναι κατά πολύ πιο καταστροφικός για τον σύγχρονο άνθρωπο και τις εξαρτώμενες τάξεις, αποτρέποντας, τουλάχιστον μέχρι τώρα, την όποια ιστορική συνειδητοποίηση. Υπάρχουν κινητοποιήσεις με μαζικότητα και συχνά με μεγάλη διάρκεια, αλλά δυστυχώς όχι ακόμη ιστορικοκοινωνική και ιδεολογική συνειδητοποίηση. Θα ξεπεραστεί η αντικειμενοποίηση; Αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση και συγχρόνως το μεγάλο ζητούμενο, μέσω της πιθανής επανεμφάνισης των πρωτοποριών, κοινωνικών και αισθητοκαλλιτεχνικών.

Το μαύρο ως πρακτική χρωματική κατασκευή, ακόμη και ως σύνθεση όλων των χρωμάτων είναι κατά τον Μάλεβιτς, πάντοτε, η απαρχή μιας νέας ιστορικής περιόδου, της πνευματικής, απελευθερωτικής – φουτουριστικής και συγχρόνως ιδεολογικά απελευθερωτικής: της ιδεολογικής κριτικής ως διαδικασία μόνιμης απελευθέρωσης, ως μια κατάσταση τινάγματος προς τα εμπρός (fuite en avant)  προς έναν κόσμο μη ορθολογικοποιημένο («non rationalisé»), προς την ανεύρεση και δημιουργία ενός «μη ορθολογικοποιούμενου ορθολογικού» («rationel non rasionalisé») (Αντόρνο) δια του πνευματικού στοιχείου που είναι φορέας το Μαύρο. Στην απελευθέρωση και στην καθημερινή βίωσή της, προς την απελευθερωμένη πνευματικότητα από κάθε εξωτερικό-αντικειμενικό (δηλαδή αλλοτριωτικό) προσδιορισμό. Προς μια πνευματικότητα-πνευματοποίηση, που ο καπιταλισμός έχει εξωθήσει στο επίπεδο της ουτοπίας των σχέσεων, των καταστάσεων, με αντιαλλοτριωτικό και απο-αλλοτριωτικό πάντοτε τρόπο. Έτσι η υποταγή στα αντικείμενα (κατάσταση πολύ πέραν και κατά πολύ κατώτερη από την πιθανή θετικότητα που ενείχε το περίφημο αντικειμενικό χεγκελιανό πνεύμα) οδηγεί στην άκρατη κυριαρχία του κόσμου των αντικειμένων, των αντικειμένων αυτών των ίδιων. Στην αντικειμενοποίηση παρά στο πνεύμα, διαγράφοντας από τον ορίζοντα κάθε διαλεκτική σχέση ή ακόμη  και κάθε απλή διαλεκτοποίηση του αντικειμενικού με το υποκειμενικό-φαινομενικό, ιδεολογικό πνεύμα-στοιχείο με σύγχρονους και κριτικούς όρους. Στην απλή, καθαρή, πλήρη, απόλυτη, ολοκληρωτική αντικειμενικοποίηση.

Η τέχνη μέσα σε αυτές της δύσκολες συνθήκες του απόλυτα σύγχρονου παγκοσμιοποιημένου και πραγμοποιημένου ολικά («ολική πραγμοποίηση» Αντόρνο) κόσμου τοποθετείται στο au délà, στο πέραν από την καταναγκαστική βίωση της αλλοτριωμένης και ορθολογισμένης απόλυτα καθημερινότητας. Έτσι γίνεται το επίκεντρο της απελευθέρωσης, αλλά και συνάμα δυνητικός φορέας της ίδιας της απελευθερωτικής διαδικασίας (Μαρκούζε).

Μαύρο: Το χρώμα  της  διαρκούς αντίστασης, της άρνησης, της κριτικής. Μόνιμος φορέας της απελευθερωτικής «αισθητικής διάστασης» (Μαρκούζε). Της ιδέας, αλλά και της ίδιας της Απελευθέρωσης. Της εξόδου από τα βάθη της σύγχρονης σπηλιάς των νέων σκλάβων, για να παραφράσουμε στον Πλάτωνα.

ΙΙ

Το μαύρο  είναι η απόλυτη έλλειψη χρωμάτων. Στον Μάλεβιτς, αντίθετα  το μαύρο (Μαύρο τετράγωνο) είναι προϊόν όλων των χρωμάτων.

Στη γραμμή του Μάλεβιτς, αλλά με ουσιαστικές διαφορές, στις συνθήκες του πρωτοεμφανισμένου και ανερχόμενου νέοκαπιταλισμού, ο Αd Reinhardt: «τέχνη ως τέχνη», ζωγραφίζει με βάση και κύρια αναφορά το μαύρο. Η τέχνη είναι απόλυτα αυτόνομη οντότητα, η ουσία  ύπαρξης, έξω, και πέραν  από το σύστημα.

Την ίδια εποχή και κατά τον Β. Newman (με τον Reinhardt συνιστούν τη ριζοσπαστική πτέρυγα του Αμερικάνου αφηρημένου εξπρεσιονισμού), πάντοτε στην ιδεολογική – διανοητική – πνευματική – μορφική – αισθητική γραμμή του Μάλεβιτς, το μαύρο συνιστά την άρνηση των πάντων, του καπιταλιστικού συστήματος, ειδικότερα, ενός συστήματος «που πρέπει οπωσδήποτε να ανατραπεί, να καταστραφεί» (Β. Newman).

Στα μέσα της δεκαετίας του 1956, στα ίδια πάντα πλαίσια του ριζοσπαστικού Αμερικανικού  αφηρημένου εξπρεσιονισμού, αλλά μέσα και από άλλες θεωρητικοποιήσεις, ένας άλλος μεγάλος ζωγράφος ο Fr. Kline οδηγείται και αυτός - μέσω του μαύρου - στη ριζοσπαστική κριτική του καπιταλισμού, στην άρνηση του κόσμου του και των τοξικών - ήδη από τότε - αξιών του.

Η απόλυτη άρνησή του βρίσκει διέξοδο στις μη καπιταλιστικές αξίες του Ζεν, το οποίο από ορισμένες απόψεις είναι ο ιστορικός συνεχιστής του Επίκουρου και του επικουρισμού: άρνηση των υλικών αξιών, όσο μπορούν αυτές να θεωρηθούν ως αξίες, αφιλοκέρδια, πρόταξη των ηθικών αξιών, εσωτερική ελευθερία, πνευματική  αναζήτηση της  απελευθέρωσης, αυτάρκειας, ψυχοδιανοητικής και πνευματικής ενάργειας κ.α.

Η ριζοσπαστικοποίηση αυτή της ζωγραφικής μέχρι τέλους του Fr. Kline από το 1956 και μετά, είναι, κατά τον Μαρκούζε, μέγα φίλο και admirateur του, ένα σημάδι ότι μπαίνουμε σε μια καμπή, ότι κάτι υπάρχει στην ατμόσφαιρα που θα οδηγήσει σε μια εκτεταμένη ριζοσπαστικοποίηση. Όπως και έγινε: μετά τις εξεγέρσεις στις πρώην ανατολικές χώρες (1956), ήλθε η εξέγερση του Μπέρκλεϋ κ.τ.λ.

Η ζωγραφική και οι εικαστικές γενικότερα τέχνες όμως σταμάτησαν την τάση προς τη ριζοσπαστικοποίηση αυτή, μέσω πρώτιστα  του μαύρου και των στενό πάντοτε διάλογο με τον Μάλεβιτς. Σε λίγο εμφανίστηκε ο μινιμαλισμός, ένα λιγότερο ή περισσότερο καθαρά κίνημα γλυπτικής, πλην όμως με μια σαφώς πραγματιστική διάσταση, ή τουλάχιστον, τάση. Ο καπιταλισμός είχε παγιωθεί, σταθεροποιηθεί, ενώ υποσυνείδητα άρχισαν άλλες αναζητήσεις, χωρίς να έχουν στο επίκεντρό τους την ολική άρνηση και ακόμη λιγότερο την ανατροπή του. Ο μινιμαλισμός κράτησε μερικές ελάχιστες κύρια μορφικές-μορφολογικές-αισθητικές αναφορές στον Μάλεβιτς, και κυρίως διατήρησε το μαύρο χρώμα ως μια μίνιμαλ παρακαταθήκη αισθητική ακόμη και υπαρξιακή, αλλά μετά το δεύτερο κύμα του αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, που αποκαλέσθηκε από τον θεωρητικό του αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού Cl. Greenberg, το Field (Πεδίο), εξασθενεί η αρνητική και διαλεκτική αισθητική ή η διαλεκτική της αισθητικής άρνησης, που ήταν έντονες μέχρι και τον Fr. Kline.

Μεταξύ Μάλεβιτς και Fr. Kline υπάρχουν ο Μοντριάν, ζωγράφος και του Μαύρου δίπλα στα άλλα χρώματα, και ο αρχιτέκτονας Μις Βαν ντε Ρόε, πρωτεργάτης και αυτός του κινήματος De Still, με έντονα τα θεοσοφιστικά-πνευματιστικά στοιχεία, και που με το λιτό, αυστηρό, υποβλητικό πνεύμα τους (και ιδίως ο Μις βαν ντε Ρόε με τα μίνιμαλ αρχιτεκτονικά στοιχεία που εισάγει) εισφέρουν στην ανάδειξη του ιστορικού μινιμαλισμού, αλλά το πνεύμα ιδεολογικής κριτικής και άρνησης και ιδίως της αρνητικής αισθητικής κάπου απουσιάζει, χάνεται.

Η Art conceptuel, στη συνέχεια, περισσότερο ήταν - και παραμένει - μια διανοητική-πνευματική εξάσκηση με σαφή την τάση δημιουργίας νέων και ανοιχτών μορφικών σχημάτων, κατασκευών, μορφών, διατηρώντας και ανανεώνοντας διαρκώς το πεδίο των αναζητήσεων αυτών, αλλά η αρνητική διαλεκτική έχει μετατεθεί στο απώτερο μέλλον, έχει εξασθενήσει, μοιάζει κυρίως ως ανάμνηση, που διατηρείται, που πρέπει πάντοτε να είναι – και πολύ συχνά είναι – αναφορά, αλλά όχι πλέον δομικό στοιχείο της δημιουργίας. Το άνοιγμα όμως του πεδίου σε πολλαπλές εμπειρίες, αναζητήσεις, θεωρητικοποιήσεις, νοηματοδοτήσεις (conceptualisations), με αναφορά και τον Φοντάνα, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί και ως πατέρας της Art conceptuel, οδηγεί στη συνέχεια σε μια μετακριτική και μετα-αισθητική πολύμορφη θεώρηση και θεωρητικοποίηση, που στην εποχή της παγκοσμιοποίησης που αρχίζει να επιβάλλεται και ιδίως στην εποχή της κρίσης της και της μεταπαγκοσμιοποίησης που αρχίζει από το 2007-8, οδηγεί στη σύνθετη, την πολύπλοκη, την πολύμορφη αισθητική, η οποία και αυτή συσσωματώνει το δομικά, το συστημικά αρνητικό στοιχείο του σύγχρονου νεοβάρβαρου καπιταλισμού σε μόνιμα ενδογενή, εγγενή  κρίση.

Προς την πολύμορφη αισθητική κατέτεινε και η Arte Povera, και ιδίως ο Κουνέλλης, ο οποίος με βάση τα λιτά, τα μαύρα χρώματα του πρώϊμου αμερικανικού εξπρεσιονισμού, και υπό τη μόνιμη επίδραση του δομικά δρασιακού στοιχείου που εισάγει ο Πόλοκ με την Action painting και το dripping, το μαύρο του και τη σύμφυτη του έντονη πνευματική - πνευματιστική αναζήτησή του, πέραν από τις αξίες του νεοκαπιταλισμού, υπό την ισχυρή ιδεολογική επίδραση των αξιών και του πτωχού, του ελάχιστου, μέσω της μελέτης και της επίδρασής του από το Φτωχό θέατρο του Γκροτόφσκι (ο οποίος είχε μεταφέρει στο Τορίνο την έδρα των αναζητήσεών του μέσα στο γενικότερο κλίμα αμφισβήτησης της εποχής), επαναφέρει στην επικαιρότητα έντονα το τραγικό στοιχείο της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Η υπαρξιακή, πολιτισμική και ιδεολογική τραγωδία του σύγχρονου ανθρώπου, αλλά και του νεοκαπιταλισμού σε μόνιμη κρίση, διερευνάται συστηματικά από τον Κουνέλλη στις πολλαπλές διαστάσεις της, και μέσα από την επονομασθείσα από τον Celan «Φτωχή τέχνη», εκφράζει τον διαρκή θυμό του, σαν άλλος Αχιλλέας, για την βαρβαρότητα του συστήματος και τα αδιέξοδα που δημιουργεί στον σύγχρονο άνθρωπο. Αλλά και εδώ υποχωρεί το στοιχείο της δομικής άρνησης, με προεξάρχον πλέον το στοιχείο του θυμού και της κραυγής για τον πολιτισμό (την Αλεξάνδρεια) που πάει. (Ο Κουνέλλης είχε ως γνωστόν επηρεασθεί πολύ και από τον Καβάφη και ήταν σε διαρκή διάλογο με αυτόν).

Κάποια άλλη δυνατότητα, ή ακόμη και πιθανότητα, δε διαφαίνεται, ένας άλλος κόσμος δεν φαίνεται να γεννιέται, ούτε υπάρχει στον ορίζοντα ως εναλλακτική λύση στον καταστροφικό καπιταλισμό. Μόνο πολύμορφη αναζήτηση υλικών, μέσων, ιδεών, συνθέσεων υπάρχει, με έντονα τα σύγχρονα υπαρξιακά στοιχεία, αλλά και τα πολιτισμικά-ιστορικά στοιχεία του παρελθόντος, κληρονομιά ενός κόσμου που ξέπεσε, και τέλος έφυγε ανεπιστρεπτί στην προηγούμενη ακμάζουσα μορφή του. Ο σύγχρονος κόσμος είναι πλέον ιστορικά, δομικά, σε ασταμάτητη κατάπτωση (en déclin), σε κρίση, σε παρακμή.

 Ο Κουνέλλης όμως θα εισφέρει τα μέγιστα για τη συγκρότηση της σύγχρονης πολύμορφης και εν δυνάμει τουλάχιστον αρνητικής αισθητικής, που με επίκεντρο-αναφορά το μαύρο, το υπαρξιακό-επαναστατικό πάντοτε μαύρο του Μάλεβιτς, μπορεί να μας εισάγει στην αναγκαία και επιβαλλόμενη ανατροπή του συστήματος: στην απελευθέρωση από κάθε σύστημα. Η μετα-αισθητική έτσι, ο απελευθερωτικός μετα-αισθητικός λόγος (discours), καθίσταται η μόνη προοπτική, η νέα αισθητική δύναμη των ιδεών, για να παραφράσουμε τον Γκράμσι.

Η τέχνη ακόμη και ως καταγραφή, λιγότερο ή περισσότερο ατομική - εμπειρική -, της πραγματικότητας, κατά τον Μαρκούζε, ενέχει πάντοτε ένα ανατρεπτικό περιεχόμενο ή τουλάχιστον μια διάσταση άρνησης, κριτικής, αμφισβήτησης. Και κατά μείζονα λόγο μέσα στη σύγχρονη ολικά αρνητική, ξεπεσμένη πραγματικότητα. Στη σημερινή εποχή της πολύμορφης αισθητικής στη μεταπαγκοσμιοποίηση σε δομική κρίση αυτό το στοιχείο δια της συνειδητής πράξης της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας θα μετατραπεί στο σπέρμα, στη σύλληψη ενός κόσμου άλλου, ανθρωπινότερου και δικαιότερου, και κατά τούτο ωραιότερου. Για το λόγο αυτό η πολύμορφη αισθητική του μαύρου και με επίκεντρο το μαύρο, μπορεί να εργαστεί συνειδητά για τη σύλληψη αυτής της ιστορικής προοπτικής.

III

Καλλιτέχνες εξίσου σημαντικοί για τη ριζοσπαστική ζωγραφική και γενικότερα τέχνη του Μαύρου, ας την αποκαλέσουμε έτσι, ήταν η Ω. Νεμούρ, γαλλίδα ζωγράφος του κινήματος «Abstraction-Création» στο μεσοπόλεμο, και μεταπολεμικά ο Σουλάζ, γάλλος επίσης μεγάλος ζωγράφος, ο Σκλάβος και άλλοι σημαντικοί καλλιτέχνες της ιστορικής αξίας Σχολής του Παρισιού μεταπολεμικά.

Ο Σκλάβος ειδικότερα μέσα στο πνεύμα των έντονων  τραγικών και υπαρξιακών αισθητικών αναζητήσεών του, έκανε μια πολύ σημαντική σειρά σχεδίων με σινική μελάνη και μελέτες των θεμάτων και των μορφών που τον απασχολούσαν στη γλυπτική. Τα σχέδια αυτά, καταφανώς σχέδια γλύπτη, και για να χρησιμοποιήσουμε ένα νεολογισμό, ήταν ένα είδος γλυπτικών σχεδίων, δεν αφήνουν καμία αμφιβολία για το ριζοσπαστισμό των μοναχικών ουσιαστικά αναζητήσεων του Σκλάβου για την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης μέσα στην ανερχόμενη και ταχέως διαδιδόμενη νεοκαπιταλιστική αλλοτρίωση. Ο  Σκλάβος αναζητά τα εναπομείναντα στοιχεία της ύπαρξης στους μαύρους χωρίς διέξοδο, χωρίς αρχή και χωρίς τέλος πολύπλοκους σχηματισμούς που κάνει περίτεχνα, με μοναδική μαεστρία. Σπάνια συναντάς ένα τέτοιο ριζοσπαστισμό, με τη μαρξική έννοια της λέξης, σε άλλον καλλιτέχνη, ριζοσπαστισμό που δυστυχώς δεν οδηγεί  πουθενά τη συνειδητοποιημένη υποκειμενικότητα, παρά μόνον σε συνεχή, σε βαθύτερη, σε αυτοπροσδιοριστική αυτοσυνειδησία. Η πράξη που ήλθε λίγο αργότερα με τον Μάη του ’68 κράτησε δυστυχώς λίγο και ούτε κατάφερε να ανατρέψει το σύστημα, παρά τη ριζική αμφισβήτηση που επέφερε. Αντίθετα το σύστημα βγήκε ισχυροποιημένο, κάτι που ίσως να προαναγγέλλει, όπως έχουμε δείξει και στο Διδακτορικό μας, ο Σκλάβος.

Παρόλα αυτά επιμένουμε καθοριστικά με επίκεντρο το Μαύρο, με βάση και αναφορά τα αντίστοιχα έργα των μεγάλων καλλιτεχνών της μοντέρνας  πρωτοπορίας δια του Μαύρου, προσβλέποντας πάντοτε σε καλύτερες ημέρες για τον άνθρωπο.

IV

Ο μινιμαλισμός είναι ένα ειδικό κεφάλαιο στην ιστορία της μοντέρνας γλυπτικής και γενικότερα τέχνης, καθόσον συσσωματώνει και πολλά βασικά στοιχεία και από τη ζωγραφική. Από πολλές δε απόψεις συνιστά ίσως την ακροτελεύτεια πράξη του μοντερνισμού. Έτσι εμπεριέχει σε κάποιον βαθμό όλη την προβληματική περί μοντέρνου, τη μοντέρνα – μοντερνιστική προβληματική με όλες τις δυνατές ιστορικές αναφορές, συγκείμενα, αντιθέσεις, ακόμη και αντινομίες. Σε κάθε περίπτωση σηματοδοτεί μια καμπή, το απώτατο σημείο της εξελικτικής πορείας της μοντέρνας τέχνης, και με έντονο, καθοριστικό το στοιχείο του Μαύρου και της αντίστοιχης προβληματικής με την οποία αυτό είχε συνδεθεί τουλάχιστον από τον Μάλεβιτς και εδώ, και συνάμα την απαρχή της νέας περιπέτειας της τέχνης, αυτή της σύγχρονης τέχνης, με έντονα τα στοιχεία της αβεβαιότητας, μορφικής, αισθητικής και ιδεολογικής, μέσα σε διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες προς την πλήρη αποδόμηση του ανθρώπου στην παραμικρή κοινωνική υπόστασή του, πρώτα με την εμφάνιση της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης, και στη συνέχεια την ακμή της παγκοσμιοποίησης που παρέσυρε κάθε κοινωνική αναφορά και τέλος στην εποχή  της μεταπαγκοσμιοποίησης και της προϊούσας αποπαγκοσμιοποίησης που είναι η σημερινή.

Μέσα σε αυτή τη ζοφερή νέα πραγματικότητα το Μαύρο ως ιστορική αναφορά παραμένει πάντοτε ζωντανό, ενώ οι πολύμορφες αναζητήσεις των νεότερων καλλιτεχνών έχουν πολύ συχνά το Μαύρο ως αναφορά.

V

Ο μινιμαλισμός, αν και σύνθετο  αποτέλεσμα της ιστορίας της μοντέρνας  τέχνης - ζωγραφικής και γλυπτικής – είναι κυρίως ένα ρεύμα γλυπτικής που εμφανίστηκε στη συνέχεια του Αμερικάνικου αφηρημένου εξπρεσιονισμού στην Αμερική. Από το 1958-60 τα πράγματα αλλάζουν. Αρχίζει μια τάση προσαρμογής στην τέχνη, παρά τα ριζοσπαστικά κινήματα που ξεσπούν σε όλον τον κόσμο. Μια τάση αισθητοποίησης του πραγματικού ως τέτοιου, αν και δομικά απόλυτα αλλοτριωμένου και αλλοτριωτικού. Έτσι ο Μινιμαλισμός, ως κίνημα βασικά γλυπτικής, φέρει έντονα τα στοιχεία μιας βαθιάς αντινομίας. Πρόκειται για την αντινομία μεταξύ της καθαρότητας των μορφών με τη σύστοιχη πνευματικότητα του μινιμαλισμού  και της εμμενούς τάσης του προς τον πραγματισμό, προς έναν κάποιο πραγματισμό.

Ο μινιμαλισμός ως κίνημα καθαρά γλυπτικής είναι συγκεκριμενοποίηση της σύνθεσης του Μαύρου του Μάλεβιτς, της γλυπτικής αυτονομίας του Μπρανκούζι, της καθετότητας των γλυπτών του, της τάσης της μοντερνιστικής γλυπτικής σύλληψης και πρακτικής του Μπρανκούζι  προς τα πάνω, καθώς και της ιδιότυπης μινιμαλιστικής-υποβλητικής αντίληψης του Μις Βαν ντε Ρόε, της τζιακομεττικής μορφικής - δομικής - αισθητικής ελαχιστοποίησης-περιορισμού (réductionisme) κ.α., με πρωταρχικό πάντοτε το Μαύρο.

Το μαύρο όμως, όπως και η καθετότητα των μορφών, που στον μινιμαλισμό αποτελούν αναφορά, σιγά-σιγά χάνονται, και ο πραγματισμός αποκτά στην συνέχεια μια κύρια διάσταση. Η νίκη του αλλοτριωμένου πραγματικού έκτοτε διαρκεί ακόμη μέχρι σήμερα στην τέχνη (αν και με συχνές αναφορές στον Μάλεβιτς), ένδειξη της υπόρρητης συνειδητοποίησης από τους καλλιτέχνες της βαθύτερης σταθερότητας του συστήματος, παρά τη δομική, τη συνεχή κρίση του και τα αλλεπάλληλα Κινήματα κριτικής του στη συνέχεια του Μάη μέχρι σήμερα.

Από την άποψη αυτή το Μαύρο ίσως αποτελεί τη μόνη σταθερή αναφορά για την αναζήτηση διεξόδου μετακριτικά και μετα-αισθητικά σκεπτόμενοι και δρώντας σήμερα.

VΙ

Το μαύρο κατά τον  Ad Reihard,  τον  Fr. Kline και άλλους αμερικάνους πρωτοπόρους ζωγράφους και γενικότερα καλλιτέχνες δεν σήμαινε το κενό, το τίποτα, όπως στην ευρωπαϊκή παράδοση της πρωτοπορίας, ξεκινώντας από τον Μάλεβιτς, αλλά την ίδια την ύπαρξη. Οπότε στο εσωτερικό του μοντερνισμού υπάρχει μια διχοτομία: Απαισιοδοξία, άρνηση, κενό, ριζοσπαστισμός, με αφετηρία, αναφορά, με επίκεντρο  το μαύρο. Αισιοδοξία, πίστη στο μέλλον, στον άνθρωπο, θετικοποίηση, που στην αμερικάνικη αισθητική τότε τάση (ή τουλάχιστον σε ένα τμήμα της), που υποδηλώνει σύμφωνα με τον Μαρκούζε, ειδικά όσο αφορά τη ζωγραφική του Kline, μια ριζική αλλαγή στον ορίζοντα, ότι κάτι υπάρχει στην ατμόσφαιρα (Μαρκούζε), που επιτρέπει μια πίστη στο μέλλον, ότι είναι δυνατή μια γενικευμένη ριζοσπαστικοποίηση. Όταν μετά την υποχώρηση του κινήματος επήλθε μια απογοήτευση, μια τάση ενδοσκόπησης, πριμοδοτήθηκε, ειδικότερα από τον μινιμαλισμό, η δομική πλέον τάση προς την θετικότητα ή ακόμη μια πραγματιστική τάση: Προς τη θετικότητα καθ’ αυτή, καθώς και μια πραγματιστική γενικότερα τάση. Παρόλα αυτά παρέμεινε πάντοτε ένα μίνιμαλ στοιχείο άρνησης, κριτικής, αντίστασης, αλλά δυστυχώς προς το τέλος του μινιμαλιστικού ρεύματος εμφανίστηκε και μια τάση προσαρμογής. Το ζητούμενο είναι πάλι να ενεργοποιηθεί σήμερα μέσα στις συνθήκες της βαθειάς και ανυπέρβλητης κρίσης της  μεταπαγκοσμιοποίησης και της προϊούσας καταστροφικής αποπαγκοσμιοποίησης η διαλεκτική της άρνησης τόσο σε αισθητικό-καλλιτεχνικό επίπεδο, όπως υπήρχε στην ιστορική και νεώτερη μοντέρνα τέχνη, ακόμη και με αντιφάσεις, αλλά συγχρόνως και στο κοινωνικό. Να φθάσουμε δηλαδή σε μια ολική, γενικευμένη, πολύμορφη, σφαιρική καθορισμένη άρνηση.

VII

Ανάγνωση του έργου των ζωγράφων της αισθητικής του Μαύρου υπό την οπτική πάντοτε της δομικά, της καθορισμένα απαισιόδοξης, και κατά τούτο το ίδιο καθορισμένα αρνητικής αισθητικής του Αντόρνο. Συγχρόνως στην εποχή της πολύπλοκης, σύνθετης, δομικά αντινομικής παγκοσμιοποίησης προέχει η πολύμορφη αισθητική του Μαύρου, δομικά αντιφατική, αντιθετική, εως και αντινομική, πλην όμως δυναμική, πολύπλοκη και σύνθετη, πάντοτε μοντέρνα-μοντερνιστική: Η πολύμορφη αισθητική του μοντέρνου προς τη σύλληψη της καθορισμένης άρνησης, ακόμη και όταν οι καλλιτέχνες έχουν μια θετική στάση, απέναντι στο Μαύρο. Η γενικότερη κοινωνική κριτική σε κάθε περίπτωση υπερέχει, επιβάλλεται και προβάλλει μέσω της αντινομικής διαλεκτικής του μαύρου. Οι εντάσεις της μοντερνιτέ και δια του μαύρου, προϋπόθεση  της γενικευμένης καθορισμένης άρνησης, της απελευθερωτικής, σύμφωνα με τον Μαρκούζε, σύλληψης του κοινωνικο-αισθητικού γίγνεσθαι δια της συνειδητής πράξης των πρωτοποριών, αισθητικού καλλιτεχνικού και κοινωνικοδεολογικού.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το ιδεολογικό στοιχείο αποκτά μια σχετική – τουλάχιστον – αυτονομία, μια προτεραιότητα, και έτσι καθορίζει ακόμη και υπερ-προσδιορίζει όλα τα άλλα στοιχεία. Προς την αισθητοκαλλιτεχνική και κοινωνικο-ιδεολογική απελευθέρωση και δια μέσω της κριτικής ιδεολογίας υπό σύλληψη, διαμόρφωση, πρώτιστα δια μέσω της μοντέρνας τέχνης, και ιδίως σήμερα μέσα από την πολύμορφη και δυναμική (ακόμη και ανατρεπτική) αισθητική του Μαύρου…

VIII

Αισθητική του ελάχιστου (minimal), του ανατρεπτικού, του απελευθερωτικού. Προσέγγιση υπό την οπτική της αρνητικής αισθητικής του Αντόρνο και του έργου των Αντ Ράϊχαρντ, Μπ. Νιούμαν, Φρ. Κλάιν , αλλά και του Μινιμαλισμού, παρά τη θετικότητά τους, η οποία ήταν ουσιαστικά μια θετικότητα φαινομενική (en apparence).

Προς μία πολύμορφη αισθητική του Μαύρου, δομικά αντιφατική, αντιθετική, έως και αντινομική, πλην όμως δυναμική, πολύπλοκη και σύνθετη, πάντοτε μοντέρνα-μοντερνιστική. Η πολύμορφη αισθητική του μοντέρνου προς τη σύλληψη της καθορισμένης άρνησης, ακόμη και όταν οι καλλιτέχνες έχουν μία θετική στάση απέναντι στο Μαύρο. Η γενικότερη κοινωνική κριτική σε κάθε περίπτωση υπερέχει, επιβάλλεται και προβάλλει μέσω της αντινομικής διαλεκτικής του μαύρου. Οι εντάσεις της μοντερνιτέ και διά του μαύρου, προϋπόθεση της γενικευμένης καθορισμένης άρνησης, της απελευθερωτικής, σύμφωνα με τον Μαρκούζε, σύλληψης του κοινωνικο-αισθητικού γίγνεσθαι, διά της συνειδητής πράξις των πρωτοποριών, αισθητο-καλλιτεχνικών και κοινωνικο-ιδεολογικών.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το ιδεολογικό στοιχείο αποκτά μία σχετική – τουλάχιστον – αυτονομία, μία προτεραιότητα και έτσι υπερ-προσδιορίζει όλα τα άλλα στοιχεία. Προς την αισθητο-καλλιτεχνική κοινωνικο-ιδεολογική απελευθέρωση και διά μέσω της κριτικής ιδεολογίας υπό σύλληψη, διαμόρφωση και διά μέσω της μοντέρνας τέχνης, της πολύμορφης και δυναμικής (ακόμη και ανατρεπτικής) αισθητικής του Μαύρου…

IX

Καλλιτέχνες της διεθνούς πρωτοπορίας του μαύρου, της αισθητικής του μαύρου: Μάλεβιτς, Μοντριάν, Μ. Βαν ντε Ρόε, Ω. Νεμούρ, Φοντάνα, Αντ Ράϊχαρντ, Μπ. Νιούμαν, Φρ. Κλάιν, Σουλάζ, Σκλάβος, Σαραφιανός, Ντ. Σμιθ, Τ. Σμιθ, Ντ. Φλάβιν, Μπέν Νίκολσον, Πολιακόφ, Χαρτούν, Ανήμοφη τέχνη, Κουνέλλης κ.α.

* Κείμενο για τη συλλογική έκθεση με τον ίδιο τίτλο, της οποίας έχει ο κ. Φιοραβάντες την Επιμέλεια στη γκαλερί Art Prisma. Εγκαίνια Παρασκευή 6 - 03 - 2020, ώρα 20:00. Συμμετέχουν οι καλλιτέχνες: Γέρος Βασίλης, Ζιώγας Γιάννης, Γραμμένος Κορνήλιος, Καζάζης Γιώργος, Καλαμάρας Φίλιππος, Μαστρογιάννη Ασπασία, Σαραντοπούλου Χριστίνα, Σαχίνης Ξενοφώντας, Σιάγκρης Παναγιώτης, Σκούρτης Άγγελος, Σχορετσανίτη Ράνια, Τρανός Νίκος, Τσιμπλάκη Μαριτάσα, Φόρτσας Δημήτριος.